پێشه‌كى:
توندوتیژیێ دیارده‌كا كه‌ڤنه، و كه‌ڤناریا وێ بو مێژوویا په‌یدا بوونا ژین و ژیانێ لسه‌ر رویێ عه‌ردى دزڤریته ڤه ، تایبه‌ت سه‌رهاتیا قابیل و هابیل هه‌ردوو كورێن ئاده‌مى ب ئێکەمین کریارا توند و تیژ مروڤ ل قەلەم دەتن.
سه‌ره‌رایى وێ چه‌ند داكوكى كرنا ئایین و بیردوزین گرێدایى مژارا مروڤایه‌تیێ لسه‌ر مروڤان، داكو ب گیانه‌كێ لێبورینێ و ئاشتیاتى و ره‌حمى و مهره‌بانیێ بژیتن دگه‌ل لایه‌نى دیتر یێ ژیانێ كو ئه‌وژى توڤێ مروڤی یە، بو كێمكرنا رێژا توندوتیژیێ دناڤ جڤاكى دا،هێشتا مروڤ گه‌له‌ك باجا ڤێ چه‌ندى دده‌تن و توندو تیژى بو خوه كرییه رێکەک بو برێڤه‌برنا ژیانا خوه یا روژانه، هه‌رچه‌نده كو مروڤ دزانیتن كو ئێك ژ هوكارێن گرنگ بو پێشڤه چوونا جڤاكى هه‌بوونا گه‌ش و هه‌وایه‌كێ پرى ڤیان و ئاشتى و سه‌قامگیره، لێ هیچ گرنگیێ ب راگرتنا ڤێ هاوسه‌نگیێ ناهێته دان ئه‌و ژى بو زنجیره‌كا هوكارێن جڤاكى ئابوورى و سایكولوجى و سیاسى و...............هتد دزڤریته ڤه.
پاشڤه‌مایێن نه‌زانین و ژیارا درانداتیێ و دژاتیێ نها ژى زالە ل ده‌ف هنده‌ك ژ خەلکێ، تایبه‌ت د شێوازێ سه‌ره‌ده‌ریى كرنێ د دان و ستاندنێ و برێڤه‌برنا ژیانا روژانه دا و گه‌له‌ك دویرە ژ گیانێ لێ بورینێ و ڤیانى و خوشتڤیاتیێ، ئه‌ڤه خوبخوه پرسگریكه‌كا كه‌ڤنه و دهه‌مان ده‌مدا یا نویه، كو گوره‌پانا پێشكه‌فتنا جیهانی ژ رویێ دیموکراتیەتێ بخوڤه گرتى.
مه‌به‌ستا مه ژ نوى كرنا وێ ئه‌و نینه كو تازه هاتیه گورى لێ ئه‌ڤ دیارده تازه ژ نویدا بویه جهێ گرنگى پێدانا لایه‌نێن جوراوجور، سه‌ره‌رایى ڤێ پێشڤه‌چوون و به‌رفره‌ه بوونا مێشك و هزرا ئاده‌میزادى كو گه‌هشتیه ئاستى شارستانیه‌تى و پێشكه‌فتنێ دیسان ئه‌م بینه‌رێن سه‌ره‌ده‌رى كرنه‌كا خرابین كو پێڤه‌رێ سه‌ره‌ده‌رى كرنێ نینه دگه‌ل زیندووه‌ره‌كێ ئه‌و ژى ئافره‌ته .
دگه‌ل هاتنا چه‌رخێ بیستى و گه‌هشتنا مروڤا ب هه‌مى ده‌ستكه‌فتێن مه‌زن لسه‌ر هه‌مى ئاستان ژیانێ و گه‌هشتنا وان بو چه‌رخێ نی بونێ و جیهانگیریێ، به‌لێ ڤێ هه‌مى پێشكه‌فتنێ نه‌شیایه مروڤان به‌رڤ ئاسویه‌كێ گه‌ش، پر ژ ئاشتى و ئاسووده‌یى و ڤیانى كونترول بكه‌تن، و ئه‌م بینه‌رێن گه‌له‌ك دیاردێن درنداتیێ و نه‌زانینێ نه كو خوه بسه‌ر جڤاكێ مه‌یێ كورده‌واریێ دا سه‌پاندى.
لسه‌ر ئاستێ جیهانى ژى گه‌له‌ك شێواز و جورێن توند و تیژیێ تێنه ئه‌نجامدان تایبه‌ت دژى ئافره‌تێ، د ژیانا گشتى یان ژیانا تایبه‌تى دا كو ئه‌ڤه خوه بخو بویه بن پێ كرنا شه‌گستى مافێن مروڤى. سه‌ره‌رایى په‌سه‌ند كرنا رێككه‌فتناما مایو/1984 یا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى یا دژى هه‌مى ره‌نگێن جیوازیێ دژى ژنان، و پێدڤى بو ئه‌ڤ رێككه‌فتنێ پیڤه‌ره‌كێ سنجى با بو هه‌مى نه‌ته‌وه‌یێن جیهانێ بو چه‌واتیا سه‌ره‌ده‌رى كرن دگه‌ل پرسگرێكێن ژنان، لێ جهێ داخێ یه گه‌له‌ك وه‌لاتێن واژوو لسه‌ر ئه‌ڤێ رێككه‌فتنامه کرییە ب ته‌نێ سه‌ردابرنا و رازیکرنا جڤاكێ نیڤ ده‌ولى یه و زێده‌تر نه.
دیاردا توندوتیژیێ بشێوه‌كێ گشتى و د چوارچوڤێن جوراوجور دا ژ هه‌می دیاردێن دێ پتر بویه جهێ گرنگى پێدانه ژلایێ لایه‌نێن ده‌سه‌لاتدار و هه‌روه‌سا جڤاكى، بو به‌رسنگ گرتنا ڤێ دیاردێ و زانینا رێژا وێ یا راستى و راوستیان لسه‌ر هوكارێن گرنگ بو نه‌هێلان و ژناڤبرنا وێ.
توند و تیژى چى یه؟
توندوتیژ:
په‌یڤا توندوتیژ كو د زمانێ ئینگلیزى دا تێته نیاسین ب (VIOLENCE) ژ ووشا یونانى یا (violencia) هاتیه ژێر رامانا توندى و درنده‌تى و هیز.
كاره: (violave) واته ئه‌نجامدانا كاره‌كێ ب توندى و بن پێكرن و دژایه‌تى.
ئه‌گه‌ر ئه‌م د زمانێ عه‌ره‌بى دا بنێرین بو ده‌ست نیشانكرنا په‌یڤا(العنف) كو ب كوردى تێته گوتن توند و تیژى دبینین ئاماژه ده‌ته توند، گڤاشتن، خرابكرنا ژنان و شێوه‌كه ژ شێوێن ناره‌حه‌تیێ و دژاتیێ.
پێناسا توندو تیژیێ:
فه‌رهه‌نگا زانستێن مروڤایه‌تى توندوتیژیى دبیژیت كاره‌كێ زڤره و ره‌قه مه‌ره‌م ژێ گڤاشتن و حه‌ز نه‌كرن ژ خه‌لكه‌كى دیتر .
توندو تیژى لێدان و سه‌ره‌ده‌رى كرنا خراب و كریاره‌كا دیاره و شینوارا پاش خوڤه دهێلیتن.
توند وتیژى ئێشاندن ب ده‌ستى یان ب زمانى ئانكو(ب كریار یان گوتنى).
فه‌رهه‌نگا(universals) تێگه‌هێ توندو تیژى دده‌ته ناساندن:
"هه‌ر كریاره‌كا ژلایێ گروپه‌كێ یان كه‌سه‌كێ رویى بده‌تن دژى خه‌لكه‌كێ دیتر ب رێكه‌كا توندو تیژ ب گوتنێ یان كریارى توندو تیژى تێته ل قه‌له‌م دان و شینوارێن خوه ێن ماددى یان ووره‌یى بجه دهێلیتن".
فه‌رهه‌نگا (Webster)دنڤێسیتن:
" واتایێن توندوتیژیێ بكار ئینانا هێزا له‌شى ب مه‌ره‌ما گه‌هاندنا زیانێ ب خه‌لكه‌كێ.و مه‌ره‌م ژ خه‌لكه‌كێ (ئافره‌ت و زاروكن)".
هه‌روه‌سا توندو تیژى تێته خواندن"كریاره‌ك یان ژى زنجیره‌كا كریارانه كو تێته رویدان ژلایێ كه‌سه‌كێ یان گروپه‌كێ دژى كه‌سه‌ێ یان گروپه‌كێ مروڤان، ل ده‌م و جهێن جوراوجور ب ره‌نگ و شێوازێن جوراوجور كو شینوارێن ڤان كریارا زیانێن ماددى و ووره‌یى بجه بهێلیت.
دیاردێن توند وتیژیێ:
به‌رى ئه‌م دیاردێن توندو تیژیێ دیار و ده‌ست نیشان بكه‌ین ژ پێناسێن سه‌رى ئاماژه پێ هاتیە دان دیار دبیتن كو، توندو تیژى نه‌ته‌نێ ده‌ست درێژى یان ژى ب ئێشاندنا له‌شى تێته نیاسین به‌لكو ب شێوازێن دیتر ژى تێته گورێ واته لایه‌نێن ماددى و ووره‌یى.
له‌ورا دیاردا توندو تیژیێ ب دوو شێوا تینه دیار كرن:
۱.توندوتیژیى ماددى:
گه‌هاندنا زیانه‌كا ماددى بو مروڤان چ ئه‌ڤ زیانه بگه‌هیته له‌شى، مافا و به‌رژوه‌ندا یان ژى ئاسایشا مروڤان. و بڤى ره‌نگى دیار دبیتن(لێدان ،سوتن، كوشتن،ئه‌نجامدانا كریارا سكسى ) بشێوەکێ گشتێ شینوارەکێ ل دیف خوە دهێلیتن.
۲.توندو تیژیا ووره‌یى:
گه‌هاندنا زیانێ ژلایێ سایكولوجى و ده‌رونى بو كه‌سى، تایبه‌ت كرێت كرنا كه‌سایه‌تیا وی و شكاندنا وی د ناخێ خوه دا و فشار ئێخستن لسەر هزرو بیر و پێرابوونێن جڤاكى یین مروڤى بو كونترول كرنا ده‌رونێ مروڤى و پاشگوه ئیخستن....هتد هه‌ر وه‌سا خورتى لێكرن ب شێوه‌كێ زوردارى بو ئه‌نجامدانا ئه‌و كریارێن وى حه‌زا ئه‌نجامدانا وێ نه‌بیتن و نه‌هێلانا وى بو گوهرینا هه‌لبژاردا خوه، و بڤى ره‌نگێ ل خارێ دیار دبیتن (ئاخفتنێن كریت ،شه‌رمزاركرن و رسواكرن،كه‌ف، یارى پێكرن و برینداركرنا هه‌ستى).
جورێن توندوتیژیێ:
هه‌ركه‌سه‌ك ل گوره‌یى خواندنا خوه و دیڤچوونێ د مژارا توندوتیژیێ دا بو خوه جورێن وێ ده‌ست نیشان دكه‌تن، واته گه‌له‌ك جورێن توندو تیژیێ د خانا دیاردێن توندو تیژیێ هاتینه گونجاندن و به‌رو ڤاژى، ئه‌ز ژى دێ هه‌ول ده‌م كو لگور خاندنا خوه بو ڤی بابەتی ئاماژێ بده‌ینه ژماره‌كا جورێن توندوتیژیێ ئه‌وژى ده‌ست پێ دكه‌تن ب:
ئێك:توندوتیژیا خێزانى:
ئه‌ڤ جوره تێته خواندن و نیاسین توندو تیژیا ناف مالێ و ئەنجامێن وێ گه‌ف و گورێن په‌یدا دکەتن لسه‌ر ئازادیا مروڤان و لسه‌ر حورمه‌تا وان و ب شێوەکێ گشتی لسەر هەمی مافێن تاكى .
وه‌ك پێناسه بو ڤى جورى "كریاره‌كا شه‌رخوازى و دژاتیێ ژلایێ كه‌سه‌كى یان ژى هنده‌ك کەسێن ئه‌ندامێن د چارچوڤێ خێزانەکا ئێکگرتی دا دژى كه‌سه‌ك یان چه‌ند كه‌سه‌كێن دی د هەمان خێزان دا.
ئه‌ڤ كریاره ژى ده‌مینیته سه‌ر جور و هێزا لایه‌نێن هه‌ڤ دژ دڤێ خێزانێ دا كا چ لایه‌ن یێ لاوازه ژلایێ هیزى ڤه، دێ توندوتیژى دژى وى هێته بكار ئینان، مه‌ره‌م ژێ ئه‌وه گه‌له‌ك جاران لایه‌نێ توندوتیژیێ ده‌ست پێ دكه‌تن خوه بخوه توندوتیژى دژى وى بكار دهێتن ژ به‌ر كو لایه‌نێ به‌رامبه‌ر هێزه‌كا مه‌زنتر ژ هێزا وێ هەیە یان ژی دناڤ خێزانێ پشتەڤانێن وی هەنە.
رویدانا ڤێ توندو تیژیێ بو هه‌بوونا په‌یوه‌ندیێن لاوازێن دناڤ خێزانێ دا دزڤریته ڤه تایبه‌ت هه‌بوونا جوره گرژیێ دناڤبه‌را ده‌یك و بابى هوكارێن خوه هه‌نه لسه‌ر هه‌مى ئه‌ندامێن خێزانێ ب شێوه‌كێ نه‌رینى.
چه‌ند نموونه‌ك ژ ڤێ توند و تیژیێ(لێدانا ژنێ و زاروكان و شرمزاركرنا وان ب هه‌مى جورا هه‌روه‌سا كریارا سكسى دگه‌ل كه‌سه‌كێ خێزانێ واته ئه‌وێن حرام لسه‌ر و كێمكرنا زه‌لامی یان كور و باب و برا و دەیک.
ئه‌ڤا مه لسه‌رى ئاماژه پێ كرى بو وێ چه‌ند ده‌سه‌لاتا بابینێ دزڤریته ڤه یاكو لسه‌ر خێزانێ هه‌ى و خێزانێ برێڤە دبیتن. ژبه‌ر وێ چه‌ندێ كو خێزانا خو بێخیته ژێر کونترولا خوه، ناچاره ب توندوتیژیێ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل بكه‌تن.
ئه‌ڤە ژى ژ کارتێکرنا میژوویێ بوویە بو دورستكرناجڤاکێ نێر و ده‌سه‌لاتا بابینیێ د ناف جڤاكى دا و ملکەچکرنا هەمی ئەندامێن خێزانێ ب فرمانێن سەروکێ خێزانێ، سەروکێ خێزانێ ژی قوتان کریە شێوازەک ژ شیوازێن سەرەدەری کرنێ دناڤ خێزانێ دا بو سەپاندنا هەیبەتا خوە لسەر خێزانا خوە، ئاکامێن ڤی جوری توندوتیژیە پتر لسەر ژن و کچان پتر هەبوویە تاکو زاروکێن نێر ژبەر کو زێدەبوونا هێزا لەشی ل دەڤ تاکێ نێر ل ناڤ خێزانێ دا روژ ل دیف روژ ژ دەسەلاتا بابینێ لسەر خوە کێم لێ دکر، ئەما د پێڤەژویا مێژویێ دا تاکو ئەڤرو ل گەلەک جهان ئاخفتنا دوماهیکێ و بەراهیکێ بو زەلامی دزڤریتە ڤە.
ئه‌ڤه ژى دبیته ئه‌گه‌ر دویر ئێخستنا هوكارێن ئایینى و دژاتى و ئاستێ پێشكه‌فتنێ دووبه‌ره‌كیێن جڤاكى ژ جڤاكه‌كێ بو جڤاكه‌كێ دیتر واته ل هه‌موو جڤاكان ده‌مێ توندو تیژى تێته گورێ لسه‌ر ئێك هوكار ناراوستیت.
یا خویایه كو خێزانا ساخله‌م شه‌نگستێ جڤاكێ ساخله‌م و به‌ربابێن ساخله‌مە و توش بوونا خێزانى ب چ ره‌نگا ژ ره‌نگێن توندو تیژیا خێزانى پێدڤى دیاركرنا بارودوخه‌كێ مه‌ترسى داره ژ به‌ر وێ چه‌ندێ كو خێزان شانه‌كه ژ شانێن پێك ئینانا جڤاكى،هه‌روه‌سا كناره‌كه بو په‌روه‌رده‌كرنا زاروكى و ب هه‌بوونا بارودوخه‌كێ بڤى ره‌نگى شه‌نگستێ جڤاكى كو خێزانه هه‌رده‌م دێ لبه‌ر خرابكرنێ چیتن.
دوو:توندو تیژیا جڤاكى:
بشێوەکێ گشتی ئەڤ جورە توندو تیژی دناڤ هه‌موو جڤاكا دا هه‌یه به‌لێ ب رێژێن جێواز، داب و نەریتێن خەیلەکی ێن کەڤن و بەرتەنگ و ئێکتر قەبوول نەکرن باندولەک راستەوخوە هەبویە لسەر ڤی جورێ نەخاسمە روەلێ ئاغا و بەگا یێ نادورست و لایەنگێریا وان بو لایەنەکێ یان بنەمالەکێ کارتێکرنەکا نەرینێ هەبوویە و فاکتەەک بوینە بوو زێدەتر تێکدانا جڤاکی و زێدەتر خراب بوونا کاودانا بەرڤ گرژی و سەرهلدانا توند و تیژیێ. ژوانا داب و نەریتێن کەڤن:
دان و ستاندنێ ئافرەتەکی د گەل لاوەکێ دا بیتە ئەگەرێ پەیدا بوونا گرژیێ دناڤبەرا هەردوو لایەنا زێدەباری كوشتن ب هێجه‌تا پاراستنا شه‌ره‌فێ.
ب شەر چوونا دو بنەمالان لسەر زەڤی و زاران و ئاڤێ و جاران ژی ژ بەر وێ کو پەزێ بنەمالەکێ چوویە دناڤ پاوانێن بنەمالەکی دیتر توندو تیژی پەیداا بوویە.
ده‌ست درێژى لسه‌ر خه‌لكه و چاره‌سه‌ریى ب رێكا ره‌ه سپى و مه‌زنێن ده‌ڤه‌رێ.
سێ:توندوتیژیا له‌شى:
سه‌باره‌ت توندوتیژییا له‌شى جیوازیه‌كا گه‌له‌ك مه‌زن نینه ناڤبه‌را پێناسێن سه‌ر ڤى جوره توندوتیژیێ هاتینه دیار كرن ژلایێ لێكوله‌رێن ڤى بابه‌تى و گه‌له‌ك ژێك دویر نینن ،و دبێژیتن :"بكار ئینانا هێزا له‌شى بشێوه‌كێ دورستى و دیف حه‌زا خویه‌تى به‌رامبه‌ر هنده‌كا پێناڤ ئێشاندنا وان و گه‌هاندنا زیانێن له‌شى بو وان(inflicted-injury) برینداركرن یان ئێشاندنا ئه‌ندامه‌ك ژ ئه‌ندامێن له‌شى ،ب وێ رامانێ كو رێكه‌كه بو سزادانه‌كا نه‌شه‌رعی، كو دبیته ئه‌گه‌رێ ئێشاندنێ وپه‌یدا بونا کێماسیەکێ ل ده‌ڤ مروڤى و نه‌خوشیێن ده‌روونى ژ به‌ر وێ ئێشاندنێ.نموونه لسه‌ر ڤى جورى ئاگر یان ژى داغ كرن،پێهن لێ دان، خندقاندن،ل ێدانا ب ده‌ستى یان ب ئامیره‌كێ ،ئه‌ندامه‌كێ له‌شى بێخیته بن پیا،پالدان و كولمان) ب شێوەکێ گشتی ژلایێ فیزیکی ڤە باندولەکا بەرجەستە پاش خوە ڤە بهێلیتن.
چار:توندوتیژیا ده‌روونى:
ئه‌ڤ جوره توندوتیژیە ژى ب نه‌ئه‌نجامدانا شولى کو ئاکامێن وێ کارتێکرن و زیانێن ده‌روونى ل دەڤ کەسەکێ یان گروپەکێ پەیدا بکەتن، تێته راپەراندن ژ لایێ كه‌سه‌كێ یان ژى گروپەکێ كو خودان هێز و كونترول بن، دژی رابوون و روینشتنا تاكى یان گروپه‌كێ و ئێشاندنا وان ژلایێ دەرونی.
نموونه لسه‌ر توندوتیژیا پاشڤه‌لێدان و قبوول نه‌كرنا تاكى ،گه‌ف لێ كرن، رسوا و شه‌رمزار كرن،ترساندن ،كونترولكرن،لادان، وسه‌پاندنا بیروبوچوونا لسه‌ر خه‌لكێ ب هێزێ ئه‌و ژى جوره‌كه ژ جورێن توندوتیژیا ده‌روونى.ل ڤێرێ من دڤێت ئاماژه‌ى بده‌مه جوره‌كێ دیتر كو پاش گوه ئێخستن یان ژى پێته پێ نه‌كرنه كو ب دیتنا من باشتر بن ڤى جورى بهێته دیاركرن تاكو دخاله‌كا سه‌ربخوه دا مه‌ره‌م ژێ گوه نه‌دان ب پێدڤیێن تاكى یان گروپه‌كێ ب به‌رده‌وامى ل ده‌مه‌كێ ژ ده‌مان، ئه‌ڤه ژى دوو لایه‌نا ب خوڤه دگریتن:
• پاش گوه ئیخستنا ب مه‌ره‌م :
ئه‌ڤ لایه‌نێ لسه‌رى مه ئاماژه پێ كرى دشێن لسه‌ر زاروكان پیادە بكه‌ین تایبه‌ت ده‌مێ زاروك بێ فرمانیا ده‌یكا خوه دكه‌تن و هه‌روه‌سا ژن بێ فرمانیا زه‌لامێ خوه دكه‌تن، وه‌ك رێكه‌ك تێته بكار ئینان كو ئه‌و زاروك یان ئه‌و ژن هه‌ست ب وێ بى فرمانیێ بكه‌تن یا كرى ،ده‌ر ئه‌نجامێ وێ چه‌ند پاش گوه ئێخستنێ یا كو لایه‌نێ به‌رامبه‌ر ژ خوه نیشانده‌تن داكو دوباره ئه‌ڤ چه‌نده ژێ دوبارە نەبیت و نه‌هێته رویدان.
• پاش گوه ئێخستنا بێ مه‌ره‌م:
ئه‌ڤ لایه‌نه ژى ئه‌م دشێن بده‌ینه پال كه‌سێن گه‌له‌ك مژولى ئیش و كارى ێن كو تنێ ل ده‌مێ نڤستنێ دزڤرنه مال یان ژى جهێ كارێ خوه،بو نموونه د مال دا ژن و زاروك دێ هه‌ست ب ڤالاتیه‌كێ كه‌ن، كو باب یان زه‌لامێ مال ئه‌و پاشگوه ڤه هاڤیتینه و هیچ گرنگیێ ب وانا ناده‌تن ،باب ژى ژبه‌ر خوشكرن و ئاسوده‌كرنا وان شه‌ف و روژان دكه‌تن ئێك ل پێناف خوشكرنا ژیر و ژیانا وان سه‌ره‌رایى وێ چه‌ندێ هزر ناكه‌تن كو ژیان نه‌ك ته‌نێ كاره پێدڤى یه ده‌م بو روینشتن و گوهداریا ژن و زاروكى ژى بهێته ته‌رخانكرن.ئه‌ڤ نموونه بو هه‌ر ده‌زگه‌هه‌كێ یان جهه‌كێ كو هنده‌ك لبه‌ر ده‌ستێ مروڤى كار بكه‌ن یا رەوایە چونكو مروڤ ب شێوه‌كێ به‌رفره‌ه خودان هه‌سته‌كێ نازكن و به‌رده‌وام پێدڤى هاریكارى و پشته‌ڤانیا كه‌سێ ژ خوه مه‌زنترن هه‌رچه‌ند ئه‌و یێ ب هێز و شیان بیتن.
پێنج : توندوتیژیا سیكسى:
په‌یوه‌ندیا سكسى یا ب خورتى ب رێكا هێزێ (ماددی و وورەیی)دناڤبه‌را دوو كه‌سان بو تێر كرن و گه‌هشتن ب حه‌زو خوشیێن لایه‌كێ بێ ره‌زامه‌ندیا لایه‌نێ دیتر، ئه‌ڤ جوره توندو تیژیه لسه‌ر زاروكا و ئافره‌تا تێته كرن كو ژلایێ كه‌سێن مه‌زن یان زه‌لامان بێ رزامه‌ندیا وان تێته ئه‌نجامدان، یان ژى ده‌ست سه‌رداگرتنا زاروكێن نه گه‌هشتى ژلایێ عاقلى ڤه بو ره‌وشا سروشتى و چێكرنا په‌یوه‌ندیا و وه‌رگرتنا رزامه‌ندیا وانا و گه‌هشتنا وان كه‌سێن ب ئاروزو و حه‌زا خوه یا سكسى و بڤى شێوازى یه، مەرج نینە ژێدەرێ توندوتیژ بەردەوام نێر بیتن گەلەک جاران ئەڤ جورە توندوتیژی ژلایێ ئافرەتێن ب هێز دژی زەلام و زاروکان تێتە کرن و ئه‌ڤان خالێن لخارێ بخوڤه دگرن:
• دیاركرنا ئه‌ندامێن سكسى.
• ژ به‌ركرنا جل و به‌رگا تایبه‌ت ژ به‌ر زاروكان.
• خوه پێڤه‌نان یان ژى په‌یوه‌ندیه‌كا سكسى.
• پالدان بو دیتنا فلم و وینێن سكسى.
• هاندان بو گوتنا ئاخفتنین نه سنجى ئانكو خورتى لێكرن بو گوتنا په‌یڤێن سكسى.
• یان ژى ئه‌نجامدانا كریارا سكسى بێ ره‌زامه‌ندیا وى یان وێ.
شه‌ش: توندو تیژیا خاندنگه‌هى:
ئه‌ڤ جوره توند و تیژیه دناڤبه‌را خویندكارى و خویندكارى یان دناڤبه‌را ماموستا و ماموستا یان دناڤبه‌را ماموستا و خویندكاران روى دده‌تن، واته ل كنارێن خاندنگه‌هێ دا رووى دده‌تن و گه‌ش و هه‌وایه‌كێ نه‌سه‌قامگیر لێ په‌یدا دكه‌تن، و كونترولكرنا ڤێ دیاردا به‌ربه‌لاف دناڤبه‌را خویندكارا و ماموستایان یا ب ساناهى نابیتن .هه‌روه‌سا تێته نیاسین توند وتیژیا تاكه كه‌سى، تایبه‌ت وه‌كى خویندكار خوه دبینیتن سه‌رنه‌كه‌فتى به‌رامبه‌رى سیسته‌مێ خواندنێ، دێ رابیتن ب شكاندن و خراب كرنا كه‌ره‌ستێن خاندنگه‌هێ وه‌ك تولڤه‌كرن.
بى َگومان توند وتیژیا خاندنگه‌ها كارتێكرنه‌كا ئێكجار مه‌زن و نه‌رینى هه‌یه لسه‌ر خویندكارى و ئه‌و كارتێكرن د ره‌فتار و كردار وجورێ فیربوونا وى و شێوازێ سه‌ره‌ده‌رى كرنێ دگه‌ل جڤاكى و پێ رابوونێن وى دیار دبیتن.
حه‌فت:ئایینی و تائفی:
ئەڤ جورە توندوتیژییە زور بەربەلاڤە هەر ژ هاتنا ئایدولوژیا ئول و ئایینی. شایستە دیتنا ئولا خوە ژ ئولێن دیتر، قەبوول نەکرنا هزرو بیرێن ئایینی و بەرسنگ گرتنا گروپ و لایەنێن نە ژ دیانەتا بەربەلاڤ توندوتیژیا ئایینی تێتە ل قەلەم دان. ئەڤ دیاردە زور بەلاڤە ل پرانیا کنارێن جیهانێ عێراقێ، پاکستانێ و یەمەنێ و…..هتد تایبەت دەڤەرێن خەلکێ وێ پتر ژ ئایینەکێ دپەرەستن . ب دیتنا من ئەڤ جور توندوتیژییە پتر ژ هەمی جورێن دی ێن توندوتیژیێ قوربانی هەنە ئەگەر ئەم بەراورد بکەین ل گەل جورێن دیتر ێن توندوتیژیا.
هه‌شت: توندوتیژیا سیاسى:
ئه‌ڤ جوره توندو تیژیه زور یا به‌لاڤه تایبه‌ت ل جیهانا سێ كو رژێمێن وانا رژێمێن سه‌ركوتكه‌رن و دیرن ژ پراكتیك كرنا بنه‌مایێن دیموكراتیه‌تێ، ئه‌ڤ جوره توند وتیژیه دمینیتن د چوارچوڤێ په‌یوه‌ندیێن مروڤى دگه‌ل حكومه‌تێ.
ئه‌ڤه ب گه‌له‌ك شێوازا تێته دیار كرن،ژێ ستاندنا ئازادیا ده‌ربرینێ و به‌شداریا سیاسى د چێكرنا بریارا سیاسى و ئازادیا روژنامه‌گه‌ریێ و نه هێلان و ژنافبرنا گروپێن ئوپوزسیون و كێمینه‌یێن نه‌ته‌وه‌یى ب شێوه‌كێ گشتى و نه‌دانا مافێ ژنان و نه‌هێلان د به‌شداریا سیاسى و هه‌لبژارتن و خو پالاوتن بو پوستێن حكومه‌تێ و ئیدارى ب شێوه‌كێ تایبه‌تى. خوە سەپاندنا ژمارەکا مروڤان یان بنەمالەکێ ل سەر کورسیا دەسەلاتێ و رێک نەدانا وان بو خوە بەربژێرکرنا خەلکەکی دیتر بو پوستێن دەسەلاتی. بێ گومان ئەڤە دبیتە ئەگەرێ پەیدا بوونا نەرازیبوونا نافخوی و دەرکەفتنا ژمارەکا خوەپێشاندەران بو سەر جادە و کولانا و بەرسنگ گرتنا وانا ژلایێ هێزێن دەسەلاتێ ب رێکێن گرتنێ و ئیشکەنجەدانێ و کوشتنێ و هەمی رێکێن توندوتیژ.
نه‌ه: توندوتیژیا یاسایى :
دەسەلات ئەگەر نوینەرێن راستەقینە ێن هاووەلاتییان نەبن بێ گومان نوینەرێن راستەقینە ێن خوە نە و ئەو کارو ئەرکێن ئەو ل دەسەلاتا یاسا دانانێ کو پەرلەمان و جڤاتا نشتیمانیە دێ یاساێن کو د بەرژوەندا وان دابن چێ کەن و پێدڤی یە هەمی هاوەلاتی ملکەچی وێ بن. د ڤی ناڤبەرێ دا هاووەلاتی کەڤیتە بن توندوتیژیا یاسایی.
ده‌ه: توندوتیژیا ئابوورى:
ئەڤ جورە توندوتیژیە ب گەلەک خالەکا تێتە شروڤەکرن، خالا ئێکێ کەسەک یان گروپەک یان بنەمالەک رێکێ نەدن کەسەکێ یان گروپەکێ خەباتا خوە یا ئابووری ل ناڤ وەلاتی و دەرڤەی وەلاتی بکەتن. خالا دووێ ئەگەر گروپەک یان کەسەک خەباتەکێ بکەتن پێدڤیە کەسەکێ یان گروپەکێ یان بنەمالەکی ل گەل خوە بەشداری خەباتا ئابووری بکەتن. خالا سیێ بو ژێرخانا ئابووری یا وەلاتیا دزڤریتە ڤە، کو گروپەک ل دەسەلاتێ یان بنەمالەک ل ناڤ وەلاتی دا ب حوکمێ هندێ کو خەباتکەرن هەمی ژێرخانا ئابوریا(سەروەت و سامانێن) وەلاتی بێخن ژێر کونترولا خوە و سودێ وێ نەگەهیتە کەسەکێ ئەڤە ژی ل عێراقێ گەلەک بەر بەلاڤە وەک چەرخێ دەرەبەگاتیێ و فەقیرو ژاران.
