یاسا رێرەوەکە کو ژ لایێ حکومەتێ و کومەلگەهی بو پەروەردە کرن و پێشکەفتنا تاکی تێتە دەست نیشانکرن و پێدڤیە هەمی هاوولاتی بو هەر بزاڤەکێ ئەوێ رێرەوێ وەک بگرنە بەر.
ئەگەر ئەم چاڤ خوشاندنەکێ بکەین لسەر پێڤەژوییا ژیانا مروڤایەتێ دێ بو مە دیار بیت کو د گەلەک کومەلگەهان دا هەر هیچ بها ب یاسایێ نەهاتە دان، و بەردەوام پێگەهێ یاسایێ کەفتییە ژێر مەترسیێ و گورانکاری ب سەر هێزا وێ د جێ بە جێ بوونێ دا هاتیە کرن ، دگەلەک کومەلکەها دا هندەک تەخێا وەک، دەسەلاتدارا خوە د ئاستەکێ بلند تر ژ یاسایێ دا دیتن ، و ئەفلاتونی، ژی هەروەسا فەیلەسوف بلند تر ژ یاسایێ دزانین هەر چەندە ئەڤە د واری پراکتیکی جێ بە جێ نەبوویە لێ وەک هزر ژی یا ب مەترسی دارە، لی ژلایەکێ دیتر وەک پێنگاڤەکا ریالیزمی ب درێژییا مێژوویا مروڤایەتیێ، بەردەوام دەسەلات دار و یاسا د ئێک رێز دا هاتینە، و یاسا تشتەک نەبوو ژ بلی حەز و خواستا دەسەلاتداری و ئەڤ دیاردە تاکو ئەڤروکە یا بەردەوامە ل گوشە و کنارێن جیهانێ، سەرەرایێ ڤێ چەندێ ئەم وەک هزرەکا گشتی نەشێن ب دورستی بێژین کا ل چ دەم دا دەسەلاتدار کەفتە رێزەکێ ل ژێر یاسایێ لێ هەمی باس ل سەر دەمێ توماس هوبزێ فرنسی دکەن! کو قوناغەکا کرنگ ب سەر یاسایێ دا هات و بویە قەیدەک بو دەست و پێ دەسەلاتدارێ زوردار.
ئێکەمین پێنگاڤ بو دورکەفتن ژ زوردارییا دەسەلاتداران، و ڤەگەرانا ھێزێ بو یاسایێ داکو یاسا دەسەلاتداریێ بکەتن و دەسەلات بکەڤیتە ژیر باندولا وێ ، کێم نرخ کرنا ئاستێ دەسەلاتداری بو ئاستەکێ کێمتر ژ یاسایێ ، و ناچار کرنا وی بو ملکەچ بوونا وی بو یاسایێ ب رێکێن یاسایی بوو. واتە وەرگرتنا دەسەلاتێ ب رێکا خەلکێ و دەنگدانێ . واتە بەردەوام باس ل ھێز و ئیرادا مللەتی ھاتیە کرن ، کو بەردەوام گەل سەرچاڤکێ دەسەلاتێ یە.
سەرەرایی وێ چەندێ کو چ کومەلگەھ بێ ئاریشە نینن لێ سەروەرییا یاسایێ سەکویەکە بو بەرگری کرنێ ژ ھەمی مافین سیاسی، جڤاکی و ئابووری هەمبەر هەر لایەنەکی و هاوەلاتی دەمێ دبینن کو ئەڤ بریارە یان ئەڤ حوکمێ لسەر وانا جێ بە جێ بووی تشتەکێ گشتی یە و بێ جیوازی لسەر هەمی کەسێ جێ بە جێ دبیت حەتا ئەگەر ئەو سزا لدارڤەکرنێ بیت گەلەک پێ ناخوش نابیت چونکە پێش وەخت ئاگەهداری هەنە لسەر سزایێ کریارا خوە، لێ خالا جەوهەری یا کو پێدڤی باس کرنێ یە جیوازی د جێ بە جێ کرنا یاسایێ کو دەقەکێ گشتی یە لسەر هەمی کومەلگەهی ب هەمی پێکهاتێن وێ ڤە ! (ب هێجەتا ئەڤە سەروکە یان ئەڤە بەرپرسێ فلان دەزگەهی یە یان ئەڤە دیالێکتا وی یا فلان دەڤەرێ یە و مروڤێ فلانی یە و ئەڤە ژ فلان عەشیرەتی یە و ئەڤان ئاخڤتنێن بێ بها ) ژ بهایێ یاسایێ تێتە شکاندن و هێزا خوە یا جێ بە جێ کرن نامینت حەتا ئەگەر سەرەرییا خوە لسەر فەقیرو ژارا ژی ب رێژا سەد ژ سەدێ جێ بە جێ بکەتن هەر ب پروسەکا نەساخلەم و گەنی تێتە ل قەلەم دان.
خالا هەرە گرنگ یا کو من دڤێت باس لێ بکەم ژێدەرێ یاسایێ یە، ژ بەر وێ چەندێ کو مروڤ هەمی وەک هەڤن دویر ژ وێ چەندێ کو ئەڤە( فلانە) دەمێ ژ دایک بوونێ چ کەسەکێ چ دەسەلات و پلە و پایە نینن لێ هەمی پێدڤینە بکەڤن ژێر سەروەرییا یاسایێ داکو کارو بارێن وانا ب شێوەکێ رێکخستی بهێنە راپەراندن بێ کو کەسەک دەست درێژیێ لسەر مافێ وانا بکەتن. لەورا ئەو تاکێ ژ ئەگەرێ پەیدا بوونا دوخەکێ یان کاودانەکێ یان دەلیڤەکێ د ژیانا وی دا هندەک تایبەتمەندی ل دەڤ خوە پەیدا کرینە کو بویە ئەگەر پەیدا کرنا دەسەلاتێ ئەڤە هەمی و چەندێ را ناگەهینت کو ژ ئاستێ ملکەچیا یاسایێ بو ئاستێ بن پێ لێکرنا یاسایێ بچیتن چونکە هەر ئەو کەسە و دەسەلاتەکا دەمکی هەیە، و پێدڤیە هاوەلاتی لسەر ئەڤێ چەندێ هشیار بن.
ھەر چەوا وەک پێشتر ئاماژە پێ ھاتیە کرن، مروڤ ب هندەک ماڤێن ژێ نەڤەقەتیای تێتە سەر دونیایێ و ئەڤ مافە ب شێوەکێ خوەزایی بو هەر مروڤەکێ هاتیە دەستە بەر کرن، هەر وەک ئێمتیازەک بو مروڤان. ئەڤ مافە ژی ئەگەر ئەم سەیری زوربەیا پەیماننامە و رێککەڤتنێن نیڤ دەولەتی بکەین ب شیوەکێ بەرچاڤ تێدا هاتینە دارشتن و ب رێک و پێک هاتیە دەستنیشانکرن و داکوکیێ لسەر هاتیە کرن داکو ژلایێ ئەندامێن کومەلگەهێ نیڤ دەولەتی بهێتە پاراستن و بەرڤ پێشڤە ببەن.
کارناما مافێ مروڤی یا سالا ١٩٤٨ باشترین نموونەیە یا کو مروڤ دشیتن ئاماژێ پێ بکەتن.و پرانیا وەلاتێن جیهانێ بەشدارێ ئیمزاکرنا ژمارەکا ھەرە زێدە ژ ڤان رێککەفتنا بوینە، لەورا رێککەفتنێن ئاماژە پێ کری وەلاتان ملکەچی وێ چەندێ دکەتن کو د دارشتنا یاسایێن خوە ئەڤان ڕیکەفتنا بەرچاڤ وەربگرن. زێدەباری ڤێ چەندێ پێدڤیە حکومەت پرنسیپێ گشتی بو ڤێ چەندێ بەرچاڤ وەربگرت تایبەت د جێ بە جێ کرنا مافێن هاولاتیان دا ئەوژی” هەر کەسەک ل سنورێ خوە دا یێ ئازادە ب مەرجەکێ دەربازی سنورێ کەسەکێ دیتر نەبیت! ئەگەر دەرباز بوو ئەوی دەمی یاسا دێ سنورێ وی بو دیار و بەرتەنگ کەتن، چونکە ئەوی ب کریارا خوە سنورێ کەسەکێ دیتر بەر تەنگ کرییە”، لێ پێدڤییە حکومەت گشتگیریا بنەمایێن یاسایی ێین ژ بال دەسەلاتا دانانێ ڤە ھاتیە دارشتن د جێ بە جێ کرنێ دا ب گشتی ،خەلکێ بێختە ژێر فرمان و حوکم و باندولا وێ واتە کەسێ چ پارێزبەندی بەرامبەرێ وێ نەبیت.
ئەڤ چەندا ئاماژە پێ ھاتیە کرن رێکەکە کو دەسەلات بشێتن یاسایێ سەروەر بکەتن ل گوشە و کنارێن وەلاتی، و مل ژێر بارگرانییا بەرپرساتیا ھاوەلاتیان بھێنتە دەر داکو بشێتن بەردەوامیێ بدەتە کارێ خزمەتکرنا ھاولاتیا.
لێ جھێ داخێ یە کو گەلەک جھا ئەڤ پرنسیپە لسەر فەقیر و ژاران تێتە جێ بە جێ کرن، ئەو ژی ژ بەر وێ چەندێ چونکو پشتەڤان نینن. نموونێن زیندی ھەنە کو د کاودانێ بەرگری کرنا شەرعی دا ژ بێ خودانی ھاتیە کوشتن سەرەرایی وێ چەندێ بەرگریکرن مافێ وی بوویە.
مەرەم ژ نموونێ ئەو بوو داکو ئەم بزانین چەند حکومەت زەلیل دبیتن ددەستێ خەلکەکێ دا ئەگەر نەشێتن بەرەڤانیێ ژ یاسایا خوە بکەتن، دێ یاسا کو نوینەرێن خەلکێ دارشتی و حکومەت لایەنێ بەرپرسە ل جێ بە جێ کرنا وێ و ملکەچ کرنا خەلکێ ژێ، بن پێ بکەتن تەنێ داکو خەلکەکێ رازی بکەتن. ئەڤ جورە نموونە ھەتا ئەڤرو ژی بەردەوامن، تایبەت ل دەڤ مە ل ھەرێما کوردستانێ.
سەروەریا یاسایێ د وێ ھێزێ دایە یا کو پێ یاسا تێتە جێ بە جێ کرن، ئەگەر نە ھاوەلاتی دێ پەنای بن، بەر ھندەک رێکارێن کلاسیکی یێن چەرخێ کەڤن دا دھاتنە پەیرەو کرن بو نموونە پەنا برن بو ھێزا عەشیرەتێ بو ستاندنا مافێ خوە، ئەڤجا چ مافەک بیت.
دەسەلات پێدڤیە ب رێکا کەنالێن خوە ھەول بدەتن ھاوەلاتیا ھشیار بکەتن لسەر ھندەک ھێلا، ئەو ژێ ئەڤە کو ھەر کەسەکێ عاقل و بالغ بیت خوە ب خوە بەرپرساتیا رەفتارێن خوە یێن نەشیای دکەتن و بو چ بنەمالەکێ و پارتەکێ یان سەندیکایەکێ نێنە بەرەڤانیێ ژ کەسەکێ یان تەخەکێ بکەن و دژی یاسایێ راوستن و کەفا ل حکومەتێ بکەن کو ئەگەر فلان کەسێ تاوانبار! وە گەھاند سزایێ وی یێ دادپەروەرانە ئەم قەبوول ناکین، ئەفجا ئەوێ مافێ وی ھاتی خوارن چ بکەتن؟ ئەگەر ئەو لایەن ژی دەستێن وی دریژ بتن ناڤ کومەلگەھی دا ئەنجام دێ چ بن.
ئەڤ شێوازێ سەرەدەریێ ل چ جھێن دونیایێ نابینن، ئەگەر ل ناڤ مللەتەکێ پاشکەفتی نەبت، چونکە چ مەنتق ئەڤێ چەندێ قەبوول ناکەت خەلک پشتەڤانیێ ل تاوانبارا بکەتن. لەورا ئاکامێن گشتی نەبوونا یاسایێ لسەر ھەمی پێک ھاتەیێن وەلاتی بفی رەنگی و خرابترە.
ب سەروەرییا یاسایێ سەر و سامانێ ھاوەلاتیا تێتە پاراستن کەسێ مافێ وێ چەندێ نینە ب سەرێ خوە ھاوەلاتی بگرت و مالێن وانا بپشکنت بێ ھەبوونا ھێجەتەک و مەرجەک پێویست و پێدڤیە سەروەت وسامانێت ھاوەلاتیا ژی ژ ھەر دەستەسەرکردنەکێ پاراستی بن.
ھاوەلاتیێن تومەتبار ب تاوانەکێ، پێدڤییە بھێنە دادگەھیکردن ب شێوەکێ بلەز و ئاشکرا و مافێ وانایە ژ شکایەتکەرێن خوە بپرسن و ھەڤدژ بن دگەل وانا واتە پێدڤییە دەلیڤە پێ بھێتە بخشین بەرەڤانیێ ژ خوە بکەتن چ ب رێکا پارێزەرێ خوە یان ژی پارێزەرەک ژلایێ حکومەتێ بو بھێتە دەستنیشانکرن بو بەرگری کرنێ ژێ.
ب ھیچ شێوەکێ سەروەرییا یاسایێ ناھێتە رامانا ڤێ چەندێ ھاوەلاتییان ناچار بکەی دان پێدانێ ب کریارەکێ بکەن یا وان ئەنجام نەدای و دژی خوە ببنە دیدەڤان بەلێ رامانا راست و دورست یا سەروەرییا یاسایێ ئەوە کو ھاوەلاتی ھەمبەر فشار و ئیشکەنجێ خراب پاراستی بن و رێکێ نادەتن بنگەھێن پولیسا ب کەیفا خوە خەلکێ بێخنە بن ئیشکەنجێ و ھندی کەیسێن دەرەنجامێ نەشارەزای و نەزانینا وانا تاوانبارێن وان کەیسا نەھاتینە دەستنیشان کرن بدنە پال کەسەکێ ب رێکا ئیشکەنجێ، چونکە ئیشکەنجەدانا بەرپرساتیا سزایی ب دیڤ خوە ڤە دھێلت.
ل دوماھیکێ ژ بو سەروەرییا یاسایێ پێدڤیە یادگارا پر بھا یا مونتسکیو ل بیرا مە بیت ئەو ژی ژێک جودا بوونا ھەرسێ دەسەلاتا. دەسەلاتا یاسا دانانێ کو ب دەنگێ خەلکێ دەرچووینە پێدڤییە یاسایا د بەرژوەندا گشتی دا دەینن، دەسەلاتا دادوری یا بھێز و سەربخوە و چالاک داکو ھەمی پێکھاتێن کومەلگەھێ مە بێخنە بەر پرسیارێ و کەسەکێ پارێزبەندی نەبیتن ھەمبەر یاسایێ. و دەسەلاتا جێ بە جێ کرنێ بو سەپانا یاسا و ملکەچ کرنا ھەمی لایەنەگێ بو پەیرەوی کرنێ ژێ.
چونکە شەنگستێ یاسایێ پاراستنا وەک ھەڤ بو ھەمیان، نەک تەنێ بو دەسەلاتدارا ب تەنێ.
