د ناڤ هەر وەلاتەکێ دا سێ دەستەلاتداری هەنە، هەر ئێک ئەگەر ب ئەرکێ خوە یێ راستەقینە رابیت و مایێتێکرنێ دکار و بارێن دەسەلاتدارییا دیتر نەکەن! بارگرانی یا سەروەریکرنێ لسەر هەر تاکەکێ دناڤ وەلاتی دا دێ ب ساناهی تر کەڤیت، و دەسەلاتداریا جێ بە جێ کرنێ تا رادەکێ دێ شێتن ب بەرپرساتیا خوە هەمبەر داخوازێن خەلکێ رابیتن، لێ ئەڤ جوداهییا دناڤبەرا هەرسێ دەسەلاتداریێن وەلاتێ ل جیهانا سیێ ناهێتە دیتن و حکومەت واتە دەسەلاتدارییا جێ بە جێ کرنێ ژ هەمی دەسەلاتداریێن دی پتر ئەکتیڤە و گەلەک جارا دەربازی سنورێن دەسەلاتدارێن دیتر دبیتن و خوە بەرپرس دزانێت بەرامبەر هەمی پرسگرێک یان ئاریشێن دەسەلاتداریێن دیتر و ئەرکێ وانا ژی ئێخیتە سەر شانێ خوە، ئەڤ چەندە ل لایەکێ ڤە و ژ لایەکێ دیتر نەشێتن ب تەمامی ب ئەرکێ خوە یێ جێ بە جێ و سەپاندنا یاسایێ رابیت و دێ بیتە هویێ سەرهلدانا ئاریشا ل ڤێرێ و وێرێ.
یاسایێ کارتێکرنەکا ئێکجار مەزن لسەر هەمی بوارێن ژیانێ دا هەیە، و فاکتەرەکێ گرنگە کو دەسەلاتدار هەمی بزاڤێ بکەن بو جێگیرکرنا وێ د ناڤ کومەلگەهێ سەردار دناڤدا.
جێگیر بوونا یاسایێ دناڤ کومەلگەهی دا ژ هێزا و پێدڤیاتیا وێ تێت کا کومەلگەه چەند پێدڤیە بو یاسایەکا ژ ڤی جوری یە. لەورا بەری روناهیێ بێخین سەر بابەتی پێدڤیە پێناسەکێ بدەینە سەر جورێن یاسایێ.
یاسا یێ دوو پێناسەێن خوە هەنە ، ژلایێ فەلسەفی و ژلایێ ماف زانی، ژلایێ فەلسەفی یاسا وەک کومەلەکا هەیکەلێن فرمانا نە و دەسەلاتدارە ل سەر پەیوەندیێن کەرەستا، دیاردا، سیستەمێ جیهانی و نرخاندن و رێکخستنا بویەران.
ژلایێ ماف زانی ژی تێتە پێناسە کرن ب زنجیرەکا پرەنسیب، فرمان و رێنمایان کو ژلایێ دەسەلاتدارییا وەلاتی تێتە دانان ب مەرەما رێکخستنا پەیوەندیێن ماف داری و جڤاکی ێن تاکێن د ناڤ وی کومەلگەهێ دا دژین.
چونکە بابەتێ پەیوەندیێن تاکان دگەل هەڤدوو دچار چوڤێ ماف و ئەرک و مافداریێ دا دمەشێت، لەورا یا گرنگە کو سنورەک بو بهێتە دانانێ ب رێکا یاسایێ کو هەر تاکەک ئاستێ مافدارییا خوە بەرامبەر تاکەک یان دەزگەهەک و بەروڤاژی د هەر پروسەکی و پێرابوونەکێ دا بزانێت پێش ئەنجامدانا وێ کاری.
ژ ڤان هەردوو پێناسێن لسەری هاتینە دارشتن پێدڤییە بزانین کا فرمان، پرنسیب و رێنمایان چ پەیوەندی ب ساخلەمییا جڤاکی ڤە هەیە؟ لەورا یا فەرە ساخلەمی ژی بشێوەکێ رێک و پێک بهێتە پێناسە کرن.
ساخلەمی یان تەندورستی تێتە رامانا وێ چەندێ کو تشتەک، کەسەک یان جڤاک د بارودوخەک هەژی و دل خواستی دابیت، ژلایێ جەستەیی و رەوانی.
هەردوخەک تشتەکی، تاکی و جڤاکی بێختە د کاودانەکێ نەهەژی و نە دلخواز چ ژ لایێ جەستەیی و رەوانی ئەو تشت، تاک یان جڤاک دێ نەساخلەم و نەخوش هێتە دیتن . وەک نموونە کەسەکێ نەخوش و یێ کەڤتی لایێ مال یان نەخوشخانەکێ.
لسەر ئەڤی شەنگستی ئەگەر یاساێن دەستکرد ب شیوەکێ بهێنە دانان کو تاکان و جڤاکی بێخنە د دوخەکێ نە هەژی و نەخوازیار و نەهەموار دا ئەوی دەمی ساخلەمییا جڤاکی کەڤیتە ژێر مەترسیێ، هەر چەوا جەستەک توشی نەخوشیێ دبیتن.
یاسایێن ساخلەم
یاسا ساخلەم پێدڤیە ببیتە ئەگەرێ سەقامگیریا گشتی، بێلایەنگیری و دامەزراندنا دادپەروەریێ دناڤ جڤاکی دا.
یاسایێن ساخلەم بابەتەکێ هەست یار و گرنگە کو ئاستێ زانین و پێشکەفتن و هشیارییا مللەتێ نیشان ددەتن ، هەروەسا نموونەکە ژ یاسا خوەرست و خوەزایی.
د پێڤەژویا مێژوویێ دا ئەم بینەرین کو مللەتێن شیاین بو جڤاکێ خوە باشترین یاسا دارێژن، پێشەنگ بووینە د یاسادانانێ و ئاستێ گوزەرانێ د ناڤ جڤاکێ دا، و خەلکانەکێ دی ژی ئەو جڤاک یان مللەت وەک نموونەک و رێک نیشاندەر بو خوە دیتینە و لسەر مەشا وان چووینە.
د مێژوویا کەڤن دا یاسا حەموورابی، یاسا موسا، بنەمایێن کنفسیوس، یاسایێن مافزانینا رومان و یاسایێن دەستپێکا ئیسلامێ وەک یاسایێن بریقەدارێن وی سەردەمی تێنە نیاسین.
و د مێژوویا هەڤچەرخ و نوی دا یاسا کامنلا کو تایبەت بوو ب ئینگلیزا و یاسا شارستانی لسەر دەمێ ناپلئون بناپارت ژ یاسایێن پێشکەفتی بووینە.
ئەڤ یاسایێن ئاماژە پێ هاتینە کرن، ل وی سەردەمی هەلگرێن پەیاما ئاشتی، ئازادی، دادپەروەری، وژدانی، وەک هەڤی و برایەتی و یاسادانێ بو مروڤایەتیێ بووینە، بەرە بەرە ب پەرەسەندن و بەلاڤ بوونا تێگەهێ مافێ مروڤی یێ راست و دورست و بێ تاوانیا تاکان لسەر ئەیدولوژیێ و جیواز بیرکرنێ وەک دەستکەڤتێن گرنگێن ئەوی سەر دەمی تێنە هەژمارتن.
شەنگستێ ساخلەم و تەندورست مانا یاسایان، نەشکاندنا کەرامەت و رێزدارییا مروڤانە ب رێکا دەستەبەرکرنا چارچوڤەکێ پاراستی ژ هەمی دەست درێژیەکێ ژلایەن کەسانێن بێ رێز و دەزگەهێن سەر کوتکەر .
لێ ژبەر خوەپەرەستی و حەزا دیکتاتوری و تاکە پەرستیێ ل دەڤ دەسەلاتداران ئەڤ یاسایێن پێشەنگ، ژ چوار چوڤێ خوە یێ ساخلەمیێ دەرکەفتن و بوینە یاسایێ نەخوش و ب ئەلەم، کو تەنێ بەرژوەندا تەخەکێ یان چەند کەسەکێن دەستنیشانکری دپارێزیت.
ئەڤ کریارە یاسایێن وەک هەڤیێ و پشتەڤانی کرنێ ل زوولم لێکریا دێ گوهوریت ب یاسایێن نەساخلەم و پارێزڤانێن زالمان. لەورا پیدڤیە ئەم بزانین ئەڤە چ جورە یاسانە کو نە تەندورستن و چ مەترسی هەیە لسەر جڤاکی.
یاسا نەساخلەم و نەخوش
نەساخی خوە ئاستەنگەکە کو توشی تاکەکێ، و جڤاکی دبیت، لەورا پێدڤیە سەدەما پەیدا بوونا نەخوشیێ بهێتە دیتن.
پرانیا ئێش و نەخوشیێن ئەڤرو ل ناڤ هەمی کومەلگەها دا دیار دبین ژ لایێ فایروسا و باکتریایێن ڤەکر، بەلاڤ دبن سەرەرایێ هەبوونا کنارێن هەژی بو گەشەکرن و بەلاڤبوونێ، مەرەما هەیکەلەک هەبیت داکو هێرش بچیتە سەر.
و ئەڤ چەندە یا هاتیە بو هەمی هەیکەلەکێ چ هەیکەلەکێ فیزیکی بیت وەک جەستەیێ مروڤان یان هەیکەلەکێ وورەیی بیت وەک جڤاکەکێ یان دەزگەهەکێ.
زانستێ ئەڤرویێ پزشکی و گەلەک زانستێن دن و یێن گرنگیێ دەنە بابەتێن جڤاک ناسی داکوکیێ لسەر پەیوەندیا هزرەکا ساخلەم و لەشێ ساخلەم، لەورا هەر چەند هزرا مروڤان یا پاک بیتن ژلایێ فیزیکی ڤە مروڤ دێ خوەدی لاشەکی ساخلەم بیتن، و هزرا خراب د لەشی دا دبیتە سەدەما نەخوش کەفتنێ.
یاسایێن نەخوش ب وان یاسایا تێتە گوتن کو دبنە ئەگەرێ چێکرنا ترس، دلراولێ و دل نەخوشیێ و نەسەقامگیریێ تاکو دگەهیتە نەخوشێین سایکولوجی ل دەف تاکان.
یاسایێن کو خەلک هەمبەری وانا رادبیتە سەرخوە و دژاتیا خوە هەمبەر نیشان ددەتن و ناخوازن بکەڤنە د بارێ جێ بە جێ کرنێ دا، ئەڤ جورە یاسا بێ وژدانانە تێتە دارشتن کو مافێ مللەتی یان تاکان ژناڤ دبیتن بێ کو هزرێ بو رێژا وان یا زور بکەتن، هەر چەند خەلک نەرازی بن لسەر ، چونکە بەرژوەندا چەند کەسەکا تێدایە و ئەو کەس ژی خورتن و خوەدی باندولن، لسەر دفنا هاوەلاتیا.
لسەر ڤان جورە یاسایان دشین گەلەک نموونە بیژین نەخواسمە ل وەلاتێن جیهانا سیێ، ل وان وەلاتان پرانیا یاسایێن وانا ژ جورێ دووێ نە و ئەگەر ب ناڤ د بەرژوەندا گشتی دا بیتن لێ دەمێ تێتە جێ بە جێ کرن دیسان دکەڤیتە چوارچوڤێ یاسایێن نەساخلەم، یان ژی وەسا گرنگی پێ ناهێتە دان داکو هاوەلاتی مفادار بن ژێ.
ئەڤ چەندە ژی بو ئاستێ تێگەهشتنا مللەتی دزڤریتەڤە، بو نموونە ل وەلاتەکێ وەک نەروێچ و فنلاندا کو تاک هەست ب هەبوونا خوە دکەتن، وەک تاک! پەرلەمانتار نەشێن ئیک پروژە پەسەند بکەن کو ببیتە ئەگەرێ پەیداکرنا نەخوشیێ ل دەڤ هاوەلاتییان ب هیچ شێوەکی چونکە تێگەهشتنا وان وەلاتا بو خزمەتکرنا خەلکێ جیوازە، هەر وەسا خەلک ئەڤێ رێکێ نادەتنێ کو ئەو پێنگاڤەکا ژ ڤی شێوازی پاڤێژن و پەرلەمانتار ژی ئەرکێ خوە یێ ب دورستی دزانن.
لێ ل جیهانا سیێ کو مروڤان چ بەهایێ خوە نەهەی بەربژارێن وانا ل هەمی دەستەکێن کو هاتینە هەلبژارتن ب دەنگێ هاوەلاتیا ژ سەروکاتیا وەلاتی و پەرلەمانی تا دگەهیتە جڤاتێن تاخا، پوستێ خوە وەک دەستکەفتەک بوو خوە و خزمێت خوە دزانێت و ئەوا ژ دەستێ وی تێت دێ ئەنجامدەتن تەنها بو وەرگرتنا بەرژوەندەکا تاکە کەسی یان یا گروپی، ئەڤجا بو وان نەخەمە کو بدەنگێ مللەتیێن هاتینە هەلبژارتن و کا مللەت چەوا بیر دکەن یان خوپێشاندانا ئەنجام بدەن یان نە، گرنگ ئەوە کا ئەوێ هاتیە هەلبژارتن چەند شیایە بو بەرژوەندا خوە یا تاکە کەسی کار بکەتن ل دەمێ دەستبکار بوونێ لسەر کاری و پشتی ئەرکێ وی ب دوماهیک دهێت.
لەورا ئەڤ جورە خەلکانە ب ڤێ هزر کرنێ، چ جاران نەشین یاسایەکێ دانن کو هاوەلاتی وەک یاسایەکا ساخلەم پێناسە بکەن و مفادار بن ژی. لەورا هەر دەم ئەڤ جورە یاسایە دێ بنە ئەگەر کو کارتێکرن لسەر دەرونێ خەلکێ بهێتە کرن و خەلک خوە ب مافخواری بزانت دەرئەنجامێ دانانا یاسایەکێ ژلایەن دەستەکا هەلبژارتی ژلایێ وانا ل پێش وەخت.
