ئەگەر هزر د پێڤەژویا پێشکەفتن و گورانکاریێن مللەتان بکەین، نەخاسمە ئەوێن هاتینە دارشتن چ ب مێژوو یان دیکومنێت، دبینین سەرکەفتنا وان دەرئەنجامێ خورت بوون و کار کرن و زال بوونا وان لسەر چەند تەوەرا بوویە کو گەلەک گرنگ بووینە و ژناڤچوونا وان دەرئەنجامێ مژیل بوونا وان ب هندەک کاروباران کو بوینە سەدەمێ ژناڤ چونا وان، ئەڤ چەندە ژی ژ جڤاک بو جڤاک و دەم بو دەمی جیوازیەکا مەزن هەیە و هاتیە گورین. جڤاک ناس و مێژوونڤێس ئەگەرێ ڤێ چەندێ پالدەنە لاوازیا هەستکرنا دەرونی زێدەباری هێرشێن دەرەکی و پتر تەکەزێ لسەر فاکتەرێ لاوازیا هەست پێ کرنا دەرونی دکەن، بێ گومان دەمێ لێکولین لسەر مێژوویا مللەت و خەیلێن جودا جودا تێتەکرن، دشێن بێژین فاکتەرێ گەندەلیێ د ئافراندنا لاوازیا دەرونی دناڤ خەلکێ رولەکی هەرە سەرەکی هەبوویە. دڤێ ناڤبەرێ دا ئەگەر هەر مللەتەک ب هشیاری، فاکتەرێن لاوازی و بەلاڤکرنا گەندەلیێ دیار بکەن و لدیف ریکا چارەسەریا وێ بگەرهن، شیاینە خوە ژ مەترسیا ژ ناڤ چوونێ قورتال بکەن و بگەهنە کنارێن ئارام و ئاسودە، دهەماندەم دا ئەوێن نزانن کو گەندەلی هەیە یان ژی ب بەرداوامی باس ل هەبوونێ کربیت و نەشیابن دەستنیشان بکەن و بو نەهێلانا وێ کار بکەن نەشیاینە گەلەک بدومینن و ژناڤ چوینە. بو زانین سالانە پتر ژ ئێک ترلیون دولارێن ئەمریکی تەنها وەکی بەرتیل ل سەرانسەری جیهانی تێنە قازانج کرن، ژلایێ گەندەل و گەندەلکاران.
پێناسا گەندەلیێ:
گەندەلی پەیڤەکا بەربەلاڤە و بویە بابەتەک کو ل هەمی قوناغان دان بەرسنگێ دام و دەزگەهێن میریێ گرتی و بویە جهێ گرنگیپێدانا و شەهرەزا و بسپورێن ئەکادەمی و سیاسی، زێدەباری وێ وەک بابەتەکێ بەربەلاڤە بو گەنگەشێ ل هەمی بوارێن ژیانێ، و روژانە ل گوشە و کنارێن جیهانێ ژلایێ هەمی کەسا تێتە گەنگەشە کرن، و هەر جهەکێ ب رەنگ و شێوازێن جودا جودا باس ل چارەسەریا وێ تێتە کرن. ل گەلەک وەلاتان گەندەلی بویە شێوازەک بەرڤ ژیانەکا ئاسودە و دەولەتمەندی ئەو هزر دهندێ دا ناکەن کو گەندەلی یا وان دبیتە مایەی دلگرانێ بو خەلکەکێ دی.
پەیڤا گەندەلی کو ب زمانێ انگلیزی تێتە نڤێسین (Corruption) "پەیڤەکا واتادارە ب رامانا وێران کرن، دەست نەخوشی و خرابکرنا جڤاکی یان میللەتی".
رێکخراوا دەست پاکیا نیڤ دەولی گەندەلیێ ب ڤێ رەنگی دەتە نیاسین
"گەندەلی خراب بکار ئانینا دەسەلاتێ ژلایێ وی کەسێ پێ هاتیە راسپاردن بو دەستڤە ئینانا بەرژوەندێن خوە ین تاکە کەسی و زەرەرێ دگەهینیتە کەیڤ خوشی، ژیان و دەستڤە ئینانا مووچەیێ خەلکێ کو ئەگەرێ ئیکگرتنا خەلکێ د دەسەلاتێ دا نە".
د فەرهەنگا ئوکسفورد دا هاتیە "سەرداچوون یان ژی ژناڤ برنا دەست پاکیێ، تایبەت د برێڤە برنا ئەرک و خزمەتێن گشتی دا نەخاسمە وەرگرتنا پارەی".
وەزارەتا کاروبارێن ئابووری ل وەلاتێ سویسرا پێناسەکێ ب ڤی رەنگی دایە "گەندەلیێ هەر جور مفا وەرگرتن ژ هەر جهی و باوەریا پێهاتیە دان پێناڤ دەستڤەئینانا زێدەتر کو بو نەهاتبیت تەرخانکرن. و دوو لایەنێ وێ هەنە ئەو کەسێ باوەری پێ هاتیە دان و ئەو کەسی دیف دەستکەفتەکێ زێدەیە کو مافێ وی نینە".
بانکا نیڤ دەولەتی و پروگرامێ نەتەوەێن ئێکگرتی بو گەشەپێدانێ ژی پێناسێن ب ڤی شێوازی داینە گەندەلیێ"خراب بکار ئینانا دەسەلاتی ژلایێ کەسەکێ کو ل جهێ بریارێ دانێ بیت ل کەرتی گشتی و تایبەت، ئەڤە ژی ب دوو شێوازا تێتە دیتن، چێدبیت دەسپێشخەری یا وی کەسی بیت یان یا کەسەکی دی وەک پالدەر بو ئەنجامدانا گەندەلیێ.
گەندەلی ئەو کو هندەک ب شارەزای، ب یاسا دانانێ، ب دوو ریاتیێ و ب سەروسیمایەکێ باش سەروەت و سامانێن وەلاتی بدزن و کیسکێ خوە داگرن.
د لێکدانا هەمی پێناسێن سەری بو مە دیار دبیتن کو گەندەلی "ب شێوەکێ گشتی مفا وەرگرتن ژ دەلیڤەکێ( پلێ، جهی، دەمی، باوەریێ و ناڤی) ب مەرەما دەستڤەئینانا مفایەکێ ماددی بو خوە یان بو کەسانەک دیتر، و ئەڤ دەلیڤە ژی هەڤدژ بیتن ل گەل ئەرکێ ب وی هاتیە راسپاردن و مفایێ بو وی هاتیە تەرخانکرن" پێخەمەت ئەنجام دانا وی کاری. هەروەسا ئاماژە دێ دەینە ئەوی وەلاتێ گەندەل کو هێچ ترسەک ژ لێپرسینێ تێدا نەبیت ب ناڤێ كلیبتوكاسی(kleptocacy) تێتە ناسین کو د رامانا خوە یا پیتی ب بنگەهێ دزان تێتە ناسین.
دیار بوونا ڤێ دیاردێ:
دیار بوونا ڤێ دیاردێ بو مێژوویەکا زور کەڤن دزڤریتەڤە بەرێ ١٥٠٠ سالا دەما کو ئمپراتوریا رومانی هەلوەشای دەرئەنجامێ گەندەلی و خوە پەرەستیێ دەسەلاتا تاکە پەرەستی یا سەرکردێن وان.
هەروەسا سەرکردێن زوردارێن وانا حەز نەدکرن کو ل گەندەل کاران بپرسن و بکێشن بەر دادگەها و ملکەچی یاسایێ بکەن، دەرەنجامدا ئمپراتوریا وان هاتە هەلوەشان، چونکە ترس نەما لدەڤ وانا و کەسەکێ رێز ل یاسایێ نەدگرت. ب دیتنا من ئەم دشێن باس ل گەلەک پەرتوکێن ئایینی ژی بکەین کو گەلەک داکوکی ل بابەتێ گەندەلیێ کرینە، واتە ئەڤ دیاردە ژ کەڤن دا هەیە.
ئەگەر مە بڤێت باس ل گەندەلیا ئێداری بکەین مروڤ دشێت سەرەتایەکێ بو دیار بکەتن ژبەر وێ چەندێ کو پاش وەلاتا رەنگێ دەزگەهەکێ رێکخستی بخوڤە دیتی و هاتیە برێڤە برن گەندەلیا ئێداری دەست پێ کریە. چونکە مروڤ د سروشتێ خوە دا ماددی یە لەورا، حەزا مروڤی یا ماددی زالە لسەر هەموو حەزێن دیتر و ئەڤ حەزە روژ ب روژێ زێدەتر لێ دهێت هەر چەند مروڤ بەرڤ دەولەتمەندیێ بچیتن. واتە گەندەلی هەر ل دەسپێکا هەبوونا ژین و ژیانێ هەبوویە بەلێ نەب ڤێ رامانا ئەڤرو ئەم گرنگێ پێ دەین.
جورێن گەندەلیێ:
دیار کرنا جورێن گەندەلیێ ب دیتنا من گەلەک ب ساناهی نینە ژبەر وێ چەندێ کو زور جورێن گەندەلیێ هەنە و جورێن وانا ژی ل گەلەک خالا ئێک دوو دگرن. دزی، خەیانەت، لسەر کیسی ئێکی ژیان، زولم، سەرداچونا سنجی(ئەخلاقی)، سەرداچوونا ماددی، دوژمنکاریا ناڤخویی، و کولەتیا دوژمنا….هتد هەمی ب گەندەلی تێنە ناسین، واتە هەر بابەتەک ژ وان کو ب جورێن جودا جودا تێنە ناسین مروڤ دشێتن لێکولینەکا بەرفرەه لسەر بنڤێست بشێوەکێ جودا جودا. سەبارەت گەندەلیا ئیداری و یا ماددی ب دیتنا من پێدڤی بوو من دگەل ئێک دارشتبان ژبەرکو هەردوو وەک و ئێکن سەرەرای خالا گشتی و تایبەتی. بەلێ ئەم دێ ئێک لدیڤ ئێک باس کەین.
١. گەندەلیا سیاسی:
گەندەلییا سیاسی بکار ئینانا خراب یا دەسەلاتێ ژلایێ سەرکردێن سیاسی پێناڤ دەستڤە ئینانا مفایەکێ تایبەت و زێدەکرنا هێزا خوە، و سەروەتا و سامانێن خوە.
هەروەسا سەپاندن خوە لسەر دەسەلاتێ و ملکەچ کرنا میللەتی پێناڤ بەرژوەندیێن خوە یا خویەتی و ماددی، و کەیف خوەش بوون ب سەپاندن خوە و ملکەچ کرن هاوەلاتیان بو ژێر دەسەلاتداریا خوە. زێدەباری وێ چەندێ کو رێرەوی سیاسەتا وەلاتی بو لایێ بەرژوەندێن خوەێن تاکە کەسی و کەس و کارێن خوە دهاژوتن نەخاسمە د هەمی پروسێسن هەلبژارتنا(چ نافخویێ رێکخستنا سیاسی بن یان ێن ئەنجومەنێ نشتیمانی و سەرکردایەتێ بیتن) دا و چێکرنا بریارا سیاسی. شەنگستێ گەندەلیا سیاسی لسەر هەبوونا هێزا سیاسی رادوستیت، واتە هاوکێشەکە ب رامانا هەبووناهێزا سیاسی گەندەلیا سیاسی دێ پەیدا بیت و بەرو ڤاژی. جان جاک روسو دبێژیت گەندەلیا سیاسی ئەنجامەکێ راستەقینە یە د ململانا سیاسی بو دەستڤە ئینانا هێزێیە.
پێدڤی ناکەتن بو ڤی جورە گەندەلیێ پارەکێ ب شێوەکێ راستەوخوە بهێتە مەزاختن! لێ دەسەلاتداریا خوە وەک فاکتەرەکێ سەرەکی بو بازرگانیێ بکار دئینت. ئەڤ جورە گەندەلی ژی ب دوماهیک هاتنا دەسەلاتا وان دیار دبن، و تێنە راکێشان بو بەر دادگەهان، ل هندەک وەلاتان ژی هیچ گرنگێ نادەنێ، چونکە ئەوێن هاتین ل جهێ وانا گەندەلکارترن ژ وانا کو پێدڤی یە بهێنە دادگەه کرن، و هەمی خرابیێن وانا تێنە ڤەشارتن.
مەترسی دار بوونا ئەڤی جوری د وێ چەندێ دایە کو هەر کەسی پلە و پایێ وی پتر بەرز بیتن، گەندەلیا وی پترە ژ مروڤێن سادە ژبەر وێ چەندێ گەندەلیا مروڤێن سادە تەنێ بو وی و کەس وکارێن وی یە، لێ ئەگەر گەندەلی ل دەسەلاتێ دا بیتن ئەوی دەمی گەندەلی هەمی گوشە وکنارێن وەلاتی تژی دکەتن زێدەباری ویێ چەندێ کو هەمی دەسەلات پێکڤە بوینە گەندەل و گەندەل کار وەک لاشەکێ مرار و چارەکرنا وێ پێدڤی ب کار کرنی یە ب شەڤ و روژ، چونکە رێکخستنێن سیاسی وەلاتی برێڤە دبن و ئەگەر ئەو هەمی گەندەل کار بن چارەکرن گەلەک ب ساناهی نابیت، ژبەر کو ئەوان دەرگەهێن چارەسەریێ ێن گرتین و ناخوازن ب ساناهی بهێتە چارەسەر کرن. ئەڤ جورە گەندەلییە گەلەک جاران ب شێوەکێ ڤەشارتی تێتە کرن ئانکو تەنها دەسەلاتا سیاسی و کەس و کارین وان مفا ژێ وەرگرن.
٢. گەندەلییا ماددی و ئابووری:
د راپورتا گەشە کرنا جیهانی یا سالا ١٩٩٦ هاتیە پێناسەکرن بکار ئینانا جهێ کاری ب مەرەما دەستڤەئینانا دەسکەفتێن تایبەت.
نەباش ب کار ئینانا کاری د کەرتێ گشتی دا بو دەستڤەئینانا دەستکەفتەکێ تایبەت.
هندەکێن دی دبێژن خراب بکار ئینانا جهێ ب کەسی هاتیە راسپاردن ل پێناڤ دەسکەفتێن کەسوکی.
ژ ڤان پێناسێن سەری بو مە دیار دبیتن کو ئارمانج ژ ڤی جورێ گەندەلیێ ئەوە کو مفایەک بگەهیتە کەسەکێ ب رێکا دەزگەهەکێ گشتی یان کەرتەکێ گشتی، بەلێ ب دیتنا من ئەڤە نەیا سانسور کرییە تایبەت لسەر کەرتی گشتی، ئەڤ جورە گەندەلی یە ل کەرتێن تایبەت ژی گەلەک جاران هاتیە ریدان لەورا ئەم نەشێن تەنها باس ل سەر کەرتێ تایبەت بکەین. گەندەلی یا ماددی ئەم دشێن ب شێوەکێ ئاسانتر بدینە ناسین، کو جورەکە ژ جورێن دزیێ، بەلێ ب رێکا مفا وەرگرتن ژ هێز و دەسەلاتا خوە دناڤ وی دەزگەهی دا ئەڤجا ئەڤ دەزگەهە ل کەرتێ گشتی بیت یان یێ تایبەت. هەروەسا ئەم دشێن ئاماژێ دەینە وێ چەندێ دەما بەرپرسەک یان بازرگانەک رازی نابیت کو ململانا بازرگانی چێبیت و بریکاریا کارەکێ تەنها بو خوە سانسور بکەتن. بو نموونە کەسێ ماف نەبت بازرگانی د کەرتێ ئینان و برنا نفتێ دا بکەتن. یان کەسێ ماف نەبیت بزاڤەکا بازرگانی بو خوە بکەتن یان پێدڤیە ژ قازانجێ بەشەکێ بدەتنە کەسەکێ ل دەسەلاتی. مەرج نینە تەنها بەرپرس بیت و ل دەسەلاتی بیت و گەلەک جاران مروڤێن بێ پلێ ژی خوە دسەپینن لسەر گورەپانا بازرگانی، ژبەرکو پەیوەندیەک هەنە دگەل دەسەلاتی چ ب ناڤێ بەرپرسەکی یان بناڤی عەشیرەتێ یان بنەمالەکێ و گەلەک جاران ژ سنورێن ماڤێ مروڤی ژی بن پێ لێ دکەن و زولم و زوریێ ل خەلکەکی دکەن.
٣. گەندەلی یا ئیداری:
جێمز اسکات دبێژیتن ( ب وێ کریارێ تێتە گوتن کو ب رێکا وێ تاکەک بو دەستڤەئینانا بەرژوەندیێن خوەێن تایبەت و بو گەهشتن و ژیانەکا زێدە ئاسودە و سەرکەفتی دەرڤەیی چارچوڤێ حکومەتێ بو دیار کری کار بکەتن).
ساموئل هنگتون دبێژیتن ( گەندەلیا ئیداری تێتە گوتن ب رەفتارین وان کومەلێن کارمەندێن د خزمەتێن گشتی دا کار دکەن کو نە رێکا بەرژوەندیێن وی دەزگەهی دا بن، و عورفێ پەسەند کری بەر چاڤ وەرناگرن.
گەندەلی یا ئیداری یان یا رێڤەبەری ب وی کاری تێتە گوتن یا کو کەسەک پێ رادبیت دەرئەنجامێ هەبوونا هێز یان دەسەلاتێ لسەر دەزگەهێن میری یان لسەر دەزگەهێن دیتر ێن حکومەتێ ب مەزاختنا وان رادبیتن، بو نموونە رێکخراوێن نا حکومی ب مەرەما دەستڤە ئینانا مفایەکێ ماددی بو خوە یان بو گروپەکێ. بەلێ ئەڤ جورە گەندەلێ یە تایبەتە ل سنورێ دام و دەزگەهێن میری و حکومەتـی. ئاکامـین ئەڤێ جورە گەندەلێ راستەو خوە کارتێکرنێ ل بەرژوەندێن هاوەلاتیان دکەتن. ئەڤ جورە گەندەلییە ژی ب ڤان جورێن ل خارێ نە
١.ب دان و وەرگرتنا پاران(رشوە) بەرامبەر ئەنجامدانا کارەکێ.
٢. دزین ب رامانا دزینا کەل و پەلێن دام و دەزگەهێن میری.
٣.کرینێن حکومی ژ کەرتێ تایبەت، ب رێکا بازرگانێن دناڤبەرا رێڤەبەر و کارمەندێ بەرپرس ژی، و بازرکانێن کەرتێ تایبەت.
٤. کارێ بەلیندەرا د جێ بەجێ کرنا پروژان کو مەرجێن جێ بە جێ کرن ٣٠٪ ب جه نائینن.
٥.بازرگانی کرن ب پارێن حکومەتی بو بەرژوەندا خوە.
٦. دامەزراندنا کەس و کاران ل جهێ کارێ خوە و پشتەڤانیکرنا وان ب هەمی شێوازا.
٧. فروشتنا کەل و پەلێن د کوگەهێن دام و دەزگەهێن میری ژلایێ رێڤەبەر و کارمەندێن وی دەزگەهی.
٨. دەم بووراندنا کارمەندێن حکومەتێ بێ ئەنجامدانا کارەکێ.(ئەڤ جورە زور زور بەلاڤە چونکە گەلەک جاران رێڤە بەریەک پێدڤی ١٥ کارمەندانە، بەلێ ٩٥ کەس هەنە وەک کارمەند ڤی رەنگی دێ هەر ١٥ کار کن، ٨٥ دی دێ ناما بو ئێک و دوو هنێرن، دێ چاڤێ وان ل دەمژمێرێ بیت کا دێ کەنگی دەمی چونا مال هێت دا کو بچن).
٩. فیرو دان و خەرج کرنا کەل و پەلێن حکومەتێ، نموونەک وەرەقە و تەلەفون، کومپیەتەر و پرنتێر و….هتد.
١٠. گەندەلی د دیتن و دەستنیشانکرنێ دا واتە نەرمی نیشادان بەرامبەر گەندەلیێ.
١١. گەندەلی د دامەزراندنێ دا، مروڤ مروڤکانێ بێ هزر کرن ل شایستە بوونا کەسی بو جهەکێ.
بەلاڤبوونا وێ ب شێوەکێ گشتی ل هندەک جورێن کاروبارا دانە بو نموونە گرێ بەستێن گشتی و ل هندەک کەرتێن ئابووری تایبەت کاروبارێن دەرئێخستنا سەروەت و سامانێن ژێر زەوی. و دەست پێ دکەتن ژ بەخشینا دیاریێن بچوک تاکو کوژمەکێ زورێ مەزن بو ئەندامێن مەزن ل ناڤ حکومەتێ دا.
ئەڤە ژی گەلەک یا مەترسی دارە ژبەرکو ئاکامێن وێ دکەڤیتە سەر هەمی کومەلگەهی تایبەت د پێرابوونێن دام و دەزگەهێن میری کێماسی زێدەتر لی دهێت و کومەلگەک هێدی هێدی بەرف پاشڤە د زڤریتە ڤە.
٤. گەندلیا یاسایی:
مەرەم ژ گەندەلیا یاسایی ئەوە کو ئەو کەسێن ب دانانا یاسای رادبن، یاسایان ل دیف حەز و خواستێن خوە دەینن کو بەرژوەندێن وانا بپاریزن، و بەرژوەندێن خودان هێز و دەسەلاتا بپارێزیت. بێ گومان چارچوڤێ ئەو جورە گەندەلی لێ تێتە کرن پەرلەمانن کو پرانیا خەلکێ ئەندام، یاسا دانن کو ل دەمێ ئەندام ب شێوەکێ مەزن مفا ژ یاسا وەربگرن بو بەرژوەندیا خوە و هزر ل دەمێ کو نەمینن وەک ئەندام پەرلەمان دوبارە مفای ژێ وەرگرن. زێدەباری وێ چەندێ کو هندەک یاسا دانن کو د بەرژوەندا رێکخستنەکا سیاسی یا دەستنیشان کری بیتن یان ژێ کەسەکێ دەست نیشانکری ل دەسەلاتێ دا، بو نموونە دەستور و یاساین عێراقێ بشێوەکێ بەردەوام ئەڤ جورە گەندەلی تێدا دیار بوو.
زێدەباری ڤان هەمی خالان دەما یاسا نەشێتن خەلکێ گەندەل ملکەچ یاساێ بکەتن ئەڤە ژی خوە بخوە جورەکە ژ جورێن گەندەلیا یاسایی. گەلەک بوچوون هەنە کو گەندەلیا یاسایی ب ئاوایەکی دیتر شروڤە دکەن بو نموونە دژاتیا یاسای ب گەندەلی دانن، لێ ب دیتنا من ئەڤ جورە ناهێتە بن رامانا گەندەلیا یاسای چونکە نە ب وێ رامانا مە دڤێت و ئەو جور ب یاسا شکەنی یان سەرپیچێ کرن ژ یاسایێ تێتە ل قەلەم دان.
٥. گەندەلییا سنجی (ئەخلاقی):
پێناسە ئەنجامدان یان بەلاڤە کرن یان هاریکاری کرن بو بەلاڤکرنا هندەک کار و کریاران بو بەرژوەندا خوە یا تاکەکەسی یان یا گروپەکێ، کو ب یاسا و داب و نەریتا تێنە شەرمزار کرن و ب هیچ رەنگەکێ ناهێنە قەبوول کرن.
هەولدان بو خراب کرنا داب و نەریتن باش ب نەریتێن خراب کو ناهێنە پەسەند کرن ل ناڤ جڤاکی دا ب هیچ شێوەکێ بە نموونە دەست درێژیا سکس ل گەل کەسێن ل دیڤ یاسا خودای و یاسا دەستکرد و داب ونەریت ب تاوان تێتە ناسین وەک کریارا سکس ل گەل دەیک و خوشک و مەت و خالەت، وێنەکرنا دەست درێژیا سکسی و بلاڤکرنا وێ، پالدانا دیاردەکی بو کەسەکی ب رێکا تێکنولوژیا ڤی سەردەمی و چێکرنا گەش و هەوایەکێ ئالوز. مەرەم ژێ ڤی جورە گەندەلیێ ئەوە کو جڤاک یان کومەلگەه پێکڤە بەرڤ بێ ئەخلاقیا بهێتە ئاراستە کرن چ ب رێکا حکومەتی و سیستەمێ وێ یان ژی ب رێکا دەولاتێن دوژمن و بێگانە. ل ڤێرێ دەما ئەم باسێ سیستەمی و حکومەتێ دکەین مەرەما مە ئەڤە کو حکومەت گورەپانێ بەرهەڤ بکەتن بو وەرارا گەندەلیا سنجی. رولێ بێگانا دشێن ئاماژە بدەینە مێدیاێن بیانی بو بهێز ئێخستنا ڤی جورە گەندەلیێ نەخاسمە کەنالێن تەلەفزیونی ێن سکس، تورا ئەنترنتێ هەلبەت ئەڤە دوو رێکێن کو زور ئەکتیڤن بو راخوشاندنا جڤاکی بەرڤ ئەڤی جورێ گەندەلێ. ئاستێ کارتێکرنا ڤان هەردوو رێکا ب ئاستێ تێگەهشتنا خەلکێ وی جڤاکی ڤە هەیە، راستە تورا ئەنترینتێ ئەڤرو زور یا گرنگە کو لبەر دەستێ مە بیت و ئەم مفایەکێ باش ژێ وەربگرین دهەمان دەمدا تورەکە بو بەلاڤکرنا گەندەلیا سنجی ب شێوەکێ بەرفرەه ئەگەر خراب بکار بهێت، نەخاسمە کو تەخا گەنجان زوربەی جاران توش دبن. هەروەسا تەلەفونێن دەستی کو ب موبیل یان موبایل تێنە نیاسین ژی کەرەستەکە کو تێتە بکار ئانین بو گەشەکرنا گەندەلیا ئەخلاقی.
شەنگستی ئەنجامدانا گەندەلیێ :
شەنگستی ئەنجامدانا گەندەلێ لسەر دوو خالا رادوستیت:
١. ڤیان بو ئەنجام دانا کارێ خراب، ڤیان یا حەزا ئەنجامداناگەندەلێ مەرجەکا گرنگە کو بو سەرهلدانا گەندەلێ ل دەڤ تاکی. واتە تاک ئەنجامدانا کریارا گەندەلێ وەک خەونەک د مێشکێ خوە دا دپەروەرینت، بو گەهشتن ب ژیانەکا ئاسودە و خوش.
٢. هەل کەفتن مەرەم ژێ ئەو کو دەمەک باش بو کەسێ گەندەل کار بهێتە روخساندن کو دڤی دەمی دا بکاریت کریارا خوە یا گەندەلێ ئەنجام بدەت، بێ گومان ئەڤە ژی دەمێ بویە خەونەکا تاکی، هەر و هەر دەلیڤە دێ بو هێتە هەلکەڤیتن ژبەر کو وەکی کەسەکێ دەمێ زێرەڤانێ ل تشتەکی دکەتن و زانیت دێ کریارەک هەمبەر وی تشتی هێتە وەرگرتن.
هوکارێن گەشەکرنا گەندەلیێ:
دەمێ گەندەلی دناڤ جڤاکەکێ پەیدا دبیتن، ، و نەبوونا پرەنسیبێن ئەخلاقی دناڤ وی جڤاکی دا، و هەبوونا پشتەڤانیێ بو هندەکا، و بێ رێزی د جێ بە جێ کرنا یاسایێدا
١. هوکارێن جڤاکی و کەلتوری:
کارتێکرنا جڤاکی، کەلتوری و بابەتێ باوەریێ لدەف تاکی گەلەک یا گرنگە بو پالدانا وان بەرڤ ئەنجامدانا گەندەلیێ. کەلتورێ جڤاک لسەر هاتی پەروەردەکرن و کاودان و بارەدوخێ سەروەری هەی لسەر جڤاکی بابەتێن گرنگن کو ب شێوەکێ راستەوخوە کارتێکرنێ دکەتن لسەر، ماددە پەرەستی، مروڤ پەرەستی، بێ وژدانی نموونە نە بو ڤان هوکارا. زێدەباری چاڤ لێکرنێ. ل جڤاک و کومەلگەهێن خواندنا وان هێشتا لسەر بناغەکی کەڤن و کلاسیک کو چ بهایەکێ باش بو بنەماین سنجی(ئەخلاقی) ناگرن گەندەلییەکا بەرچاڤ هەیە و روژ بروژ وەرارێ و پێشکەفتنێ بخوە ڤە دبینیتن. گەلەک جاران ئەم بینەر و گوهدارێن وێ چەندێ بوینە دەما کو کەسەک ب رێکا گەندەلێ سەروەتەکی کوم دکەتن، خەلکەک د ناڤ جڤاکی دا ب باشی ل قەلەم ددەن و دبێژن " فلان کەس ب کێر خوە هات و بو مالا خوە بویە تشتەک"، و ئەوێ نەڤیای گەندەلێ بکەتن خەلکەک ب پاش ڤەمای ل قەلەم دەتن و دبێژن" ب کێر خوە نەهات یان دگەلەک جڤاکان دا خودێ دایێ بەلی نزانی بخوت"
٢. هوکارێن ئابووری:
سەقامگیر نەبونا بارێ ئابوری، بلند بوونا بهایێ کەرەستێن پێدڤی بو ژیانا روژانە و کێماتیا دەرامدێ خەلکێ، نەبوونا داد پەروەریا ئابووری و جڤاکی د دابەشکرنا سەروەت و سامانێن وەلاتی.
٣.هوکارێن سیاسی:
بەلەنگازیا هەر سێ موئسساتێن وەلاتی کو نەشێن بەرەڤانیا خوە بکەن ژ هەر دەست درێژیێ لسەر و نەسەربخوییا وان و دەستێوەردانا وان د کاروبارێن ئێک و دوو ، چاڤ نەقاندن ل گەندەلیێن بەرپرسێن پلە بەرز و بلند کرنا پلێن وان ب دیتنا گەندەلێن وان.
٤.هوکارێن ئیداری:
بەلەنگازیا سیستەمێ حکومەتێ د بەرەڤانی کرن ل یاسا و راگرتنا سەروەریێ یاسایێ ل هەمی وەلاتی.نەبوونا سیستەمێ کەسێ شایستە ل جهێ شایستە و نەبوونا شارەزایا رێڤەبەران، بلند کرنا پلێن کارمەندا لسەر شەنگستێ بەرژوەندا و خزماتێ،هەبوونا جیوازیەکا زور دناڤبەرا بهایێ کالای د بەراوردکردن لگەل برا پارێ مانگانە کو تێتە وەرگرتن.
خالە هەرە گرنک خزماتی یە، ئەڤ جورە ژی ل وان جڤاکان یان وەلاتان بەرفرەهە کو گەلەک گرنگیێ دەنە پەیوەندیێن جڤاکی و لسەر بنەمایێن خێلەکی دمەشن. دەما کەسەک ژ عەشیرەتەکێ بویە رێڤەبەرەک یان پلەکا بەرز وەرگرت هەمی ئەندامێن عەشیرەتا وی داخوازێن زور زێدە ژێ دکەن کو ناچار بیت کو پێ ل یاسا بکەت و گەندەلێ بکەتن ئەگەر هات و نەرازی بیت بو ئەنجامدانێ دێ ب کەسەکێ خراب هێتە ناسین لناڤ هەمی عەشیرەتا خوە دا.
هەبوونا ململانێ د ناڤبەرا کەسانێن دەسەلاتێ ب رێڤە دبن واتە هەر کەسەکێ ل بەرە ئاستێ دەولەمەندی و خوشگوزەرانیا خوە زێدەتر لێ بکەتن.
٦.هوکارێن یاسایی:
هەبوونا یاسایێ ب ناڤ بێ پێ رابوون و دیڤچوون و لێپرسیان گەندەلی و گەندەل کاران، نەرم بوونا ئاسایان بەرامبەری هەمی بابەتێن گەندەلێ، چێکرنا یاسایان ژلایێ پەرلەمانا، بوو پاوان کرنا گەندەلیا ئەندامێن دەسەلاتا یاسا دانانێ و دیر کرنا وان ژ لێپرسینێ.
٧. هوکارێن سایکولوجێ:
ئەڤ هوکارە تایبەتە ب شێوازێ هەست پێ کرنا دەرونی و وژدان و هزر کرنا خەلکێ و حەزا وانا بو دەستڤە ئینانا سەروەتەکا زێدە.
٨. هوکارێن دەرەکی:
ب شێوەکێ گشتی دوژمن ل دەرڤە هەولا تێکدانێ کاودانێن ناڤخویی دکەن ئەڤە ژی بەشەکە ژ ستراتیژیا دوژمن کارانەیا وەلاتان بەرامبەری وەلاتان بو هنارتنا فایروسێ گەندەلیێ بو ناڤ وەلاتەکێ یان کومەلگەهەکێ، و گەلەک جاران ئاکامێن زور خراب هەنە لسەر کومەلگەهی چ ب رێکا نوکەر و کرێ گرتیێن خوە بو تێکدانێ و بەرڤ گەندەلی ئاراستە کرنێ یان ب رێکا ئاراستە کرنا پێلین سەتەلایتا کو فلمێن خراب پێشان بدەن کو دبنە سەدەما پەیدا بوونا گەندەلیا سنجی.
ئاکامێن گەندەلیێ لسەر جڤاکی :
باندولا گەندەلێ لسەر پێشکەفتنا جڤاکی و ئابووری گەلەک خرابە و ئاستەنگەکە د رێکا گەشەکرن و وەرارا ئابووری و وەبەرهێنانێ نەخاسمە مفا وەرگرتن ژ سروەت و سامانێن وەلاتی بو چەند کەسەکا و چەند بنەمالەکا بیتن، کێمکرن ژ گرنگیا کەرتێ پەروەردی و ساخلەمیێ بو بەرژوەندا تاکە کەسی . سەروەریا یاسا و گەلی تێتە پێچەل کرن و کەسەک گرنگیێ و رێزێ ل حکومەتێ ناگرت و باوەری پێ نامینت. ژیان بو چەند کەسەکا لسەر کیسێ هەمیان، سەرەرایی هەبوونا هەژاریێ د ناڤ خەلکێ دا و نەبوونا لایەنەکێ بو بەرسنگ گرتنێ لێ. ب ڤی ئاوای رێژا هەژاریێ بەرڤ ئاستەکێ بلند دچیتن و سەقامگیری ناکەڤیتە ناڤ وەلاتی، مەرەما مە ژی ئەوە کو گەندەلی وەکی دوهنەکێ یان کاربونەکی یە کو هێدی هێدی میکانیزما جڤاکی پێ تێتە پوشاندن و پاش دەمەکێ کورت ژکار دکەڤیت. زێدەباری ڤان چەند خالا ل خارێ:
١. پەیدا بوونا گەندەلیێ د ناڤ هەر جڤاکەکێ پایە و بنەمایێن خوە راگریا وی جڤاکی ژناڤ دبن و میکانیزما پێشکەفتنا جڤاکی ژ کار تێخن.
٢. ب شیوەکێ گشتی بودجە دهێتە مەزاختن بێ کو کەسەکێ بزانت ب چ رێ دا هاتە مەزاختن و تەرخان کرن.
٣.میکانیزما وەرار و گەشەکرنا وەلاتی ژ کار دکەڤیتن تایبەت بو ئاڤادانکرنا گوندا و رێک و پرا و قوتابخانا و پروژێن بناغەیی ل ناڤ وەلاتی دا.
٤. حکومەتی و دەسەلاتی سەنگێ خوە نامینت و هەر دەمێ گروپەکی یان کومەلەکا خەلکێ خواست دێ شێن ب رێکێن خرابکارێ میکانیزما بریڤەبرنا جڤاکی ژ کار بێخن، بێ گومان ئەڤێ ژێ ب شیوەکێ راستەوخوە کارێکرن لسەر رەوش و ژێر و ژیارا خەلکێ هەی.
٥.سەروەت و سامانێن وەلاتی تێنە وەبەرهێنان بو بەرژوەندا چەند کەسەکا.
٦. پەیدابوونا رێژەکا هەرە بلند یا هەژاریێ.
٧. هەبوونا گەندەلێ بنەمایێن ماڤێ مروڤی لاواز دبیتن.
٨. دیموکراتیێ بەرڤ نەمانێ دبیتن.
٩. هوکارەکە ژ هوکارێن دورست کرنا تاوانێن رێکخستی. و ئینان و برنا مادێن بێهوش کەر.
چارەسەری بو گەندەلیێ:
ب دیتنا من دەستێ پیس مروڤ نەشێتن جهەکێ پیس پێ پاقژ بکەتن ئەڤە ژی گەلەک یا گرنگە دەمێ مروڤ جهەکێ پاک بکەتن ئەو تشتێ مروڤ بو پاک کرنێ بکار دئینت یێ پاک و خاوەن بیتن. گەلەک جاران دەمێ باس ل گەندەلیێ تێتە کرن مروڤ هزر دکەتن کو هیچ رێکا چارەسەریێ نینە بو گەندەلیێ. چارەسەری دەستێ هاوەلاتیان دایە ژبەر وێ چەندێ کو سیستەم چەندێ دژوار بیت میللەت یان گەل ژێدەرێ دەسەلاتێ یە، لێ ئەڤ چەندە ل وەلاتێن روژهەلاتا ناڤین ناهێتە پیادە کرن ژبەر کو ل ڤان وەلاتان ئاستێ تێگەهشتنێ زور یێ لاوازە و ب بچیکترین خوە پێشاندان زیانەکا ئێکجار ل وەلاتی دکەڤیت، و ل ڤان جورە وەلاتان چ کەس بهێتە سەر کاری دێ هەر لسەر ڤێ رێرەوی بریڤە چیتن. لەورا پێدڤیە هندەک رێکێن دی بو چارەسەریێ ببینن ژ وانا ژی:
١. هەبوونا دەسەلاتەکا یاسایی یا پاک ل ناڤ وەلاتی کو خوەدی پشتەڤانی بیت ژلایێ دەسەلاتێ، ئەگەر دەسەلات ژی گەندەل بیتن هیچ ئاریشە نابیت چونکە ب نڤێسینێ د کومێنتێن تایبەت و نڤێسانا ناڤێن وان و رەنگ و شێوازێن گەندەلیا وان مروڤ دێ کاریت ل پاش ٢٠ سالان یان ٣٠ سالان وان بکێشیتە بەر دادگەهێ و دوبارە سەرەوت و سامانێ وان ژ حکومەتێ دزین بو حکومەتی بزڤرینتەڤە. راپەراندنا ئەڤی جورە کاری ژی پێدڤیاتی ب کەسانێن خەم خور و نشتیمان پارێز هەیە کو ب دکومێنت کرنا ڤان جورە گەندەلیا رابن. ب هێز ئێخستنا رولی یاسایێ بو ملکەچ کرنا هەمی گەندەلکاران و بهێز بوون بەرامبەر وانا ژبەر وێ چەندی کو ئەو کەسێ توشی گەندەلی بوو ئاریشا وی ئەو نینە کو دی گەندەلی ل جهەکێ کەتن ئاریشا وی ئەوە کو دێ چەوا بەرهنگاریا ئاستەنگێن بەرامبەری خوە بن لەورا ناچارە کو ب هەمی شیانێن خوە ئاستەنگێ ل بەر سنگی خوە نەهێلیت هەتا ئەگەر ئاستەنگ یاسایا بناغەیی یا وەلاتی بیت، ئەڤجا نیشادانا هەر نەرماتیەکێ ژلایێ یاسایێ ڤە سەرکەفتن بو وان تێتە ل قەلەم دان. گورین و راستڤەکرنا یاسایێن کو پشتەڤانیا گەندەلێ دکەن. دامەزراندنا دادگەهەکا ئیداری.
٢.رولێ گرنگێ پەروەردێ بشێوەکێ گشتی و ماموستایێن زانکویێ ب شیوەکێ تایبەتی بو هشیار کرنا هەستا بەرپرساتێ ل دەڤ خویندکارێن زانکویان و پەیمانگەهان ب مەرەما چێکرنا بەربابەک(جیلەک) ساخلەم بو داهاتیەک نێزیک و بلند کرنا ئاستێ تێگەهشتنێ ل دەف وانا.
٣. چاڤدێری کرن لسەر کارو بارێن حکومەتێ ژلایێ دەسەلاتێن دیتر، و بەرو ڤاژی. ب مەرجەکێ کو تایبەتمەندین وانا بهێنە پاراستن ین یاسا بناغەیی بو پشت راست کرین.
٤. ئورگانیزە کرنا دەستەکا دەستپاکیێ یا ب پشتەڤان و دەسەلات بو نەهێلانا گەندەلیێ و دیڤچونێ لێ کرن و کێشانا وانا بو بەردەم دادگای. چونکە ئەگەر دەسەلات نەبیتن ب سەدان دەزگەها هەبیت نەشێن چ بکەن.
٥. تێگەهاندن و پالدانا کارمەند و هاوەلاتیان بو ئاشکرا کرنا دیاردێن گەندەلیێ بێ کو ناڤێ وان بهێتە دیار کرن هەروەسا پشتەڤانی ژی لێ بهێتە کرن.
٦. ئازادیا چاپەمەنیان کو ب شێوەکێ ئاشکرا داکوکیێ ل هەبوونا گەندەلێ بکەتن و دهەمان دەمدا رێکێن چارەسەرێ دیار بکەتن.
٧. پێدڤیە ریکخراوێن ناحکومی رولێ خوە ببینن بو کێمکرنا گەندەلیێ ب رێکا پروگرام و سیمینار و ووەک شوپا و پوستەرا…..هتد.
٨. وەرگرتنا هاریکاریەکا نیڤ دەولی بو بەرهنگار بوونا گەندەلیێ.
٩. هەبوونا شەفافیەتێ.
ئەڤ خالێن مە باس لێ کرین و گەلەک خالێن دیتر ژی پێدڤیە ب رێکەکا ئەکادەمی، هەژی و بشیوەکێ بێ دەنگ بهێتە راپەراندن تاکو ئەنجام ژی ئاشکرا بن ب شیوەکێ فەرمی، ژبەرکو راپەراندنا ڤی کاری ب لەز و ئاشکرا ناهێتە چارەسەرکرن و ئاکامێن وێ خرابن لسەر کەس و کارێن گەندەل کاری ب شیوەکێ گشتی و خێزانا وی ب شیوەکێ تایبەت، ب ڤی رەنگی ژ کریارا کەسەکێ تاوانبار ژمارەکا کەسێن بێ تاوان تێنە سزا دان و ئەڤە ژێ یا دورست نینە ب دیتنا من ژبەر وێ چەندێ کو دەمێ تاک گەندەلێ دکەتن بو خێزانا خوە کەسێ ئاگەهی لێ نینە کو باب یان کورێ وان پارێن حکومەتی و فەقیرو ژاران دزییە و بو وان.
ژێدەر:
مالپەرێ نەتەوەیێن ئەکگرتی لسەر تورا ئەتتەرنتێ.
مالپەرێ رێکخراوا دەسپاکیا جیهانی.
مالپەرێ بانکا نیڤ دەولەتی.
مالپەرێ پروگرامێ نەتەوەێن ئێکگرتی بو گەشەپێدانێ.
راپورتا گەشە کرنا جیهانی یا سالا ١٩٩٦.
رێکەفتنا نەتەوەیێن ئێکگرتی لسەر نەهێلانا گەندەلیێ ٣١ چریا ئێکێ ٢٠٠٣.
گەندەلی و چەواتیا کونترەل کرنا وێ ب خامێ محسن فرهادی.
گەندەلیا ئابووری ب خامێ د. عبد الله بن حاسن جابری.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق