دەولەتا کوردستانێ دناڤبەرا پێچێ بوونێ و دورهێلی دا

بابەتێ دەولەتا کوردستانێ و راگەهاندنا سەربخوییێ، ئەڤان چەند هەیڤا گورەپانا سیاسییا هەرێما کوردستانێ و عێراقێ بخوڤە گرتییە، روژانە ب زێدەهی بابەت لسەر ڤێ مژارێ مانشێتێن روژنامێن ناڤخویی و دەرەکی دخەملینن و هەر کەسەک ب رەنگ و شێوازێ بیرکرنا خوە باس لێ دکەتن.

مافێ هەرە سەرەکیێ میللەتێ کوردە کو ب دەولەت بوونا کوردستانێ شاد ببن، وەک هەمی میللەتێن جیهانێ، ئەزموونا سەرکەفتیا هەرێما کوردستانێ ل ڤان چەند سالێن دەسەلاتداریێ لسەر هەرێما کوردستانێ سەنگەکێ ئێکجار باش بو کوردا دورست کرییە لسەر ئاستێ هەرێمایەتی و جیهانی، نەخاسمە هەلبژارتنێن ئازاد و پێک ئینانا پەرلەمان و حکومەتێ ل سالا ١٩٩٢، و هەبوونا رولەکێ بەرچاڤ و بنەرەتی د بنیاتنانا عێراقا نوی پاش روخاندنا رژیما بەعس، زێدەباری ڤێ چەندێ دەسەلاتداریا هەرێما کوردستانێ شیاینە مافێ میللەتێ کورد د دەستورێ عێراقێ دا دارێژن و فیدرالیەتێ جێگیر بکەن، سەرەرایی وێ چەندێ کو د وێ ناڤبەرێ دا بەرهنگاری ململانەکا دژوار بوینە هەمبەر لایەنێ عەرەبی، تاکو شیاینە ب هەماهەنگی و پشتەڤانیا هێز و لایەنێن سیاسی ل هەرێمێ دا، بارودوخی د بەرژوەندا کوردان دا بدوماهیک بینن و بکەنە دورهێلەک کو دوست و دوژمنێن کوردان دان پێ بدەن چ وان پێ خوش بیت یان نە!

لسەر ڤی شەنگستی رەوشا هەرێما کوردستانێ د قوناغەکا دی دا دەرباز بوویە کو هاوەلاتێن کوردستانێ ب باوەری باس لێ دکەن، ب مەرەما دوماهیک ئینان ب خەونا دەولەت بوونێ، و دخوازن ب شێوەکێ فەرمی بهێتە راگەهاندن و دەست ژ ڤێ شەرەنیخا عەرەبی کوردی ڤەکن، کو د پێڤەژویا مێژویێ وەک کابوسەکا رەش و بێ دوماهیک لگەل کورد دا بویە. 

لێ ئەگەر دورهێلا کوردستانێ ژ لایێ سیاسی بێخینە بن باس و لێکولینێ، وەسا تێتە خویا کرن کو راگەهاندنا دەولەتێ د ڤی گەش و هەوای دا هیچ خزمەتا کورد ناکەتن، ژ بەر وێ چەندێ کو ووتارا سیاسی یا هەرێمێ خزمەتا ئارمانج و بەرژوەندا بلند یا کوردا ناکەتن، هەر وەکی کورد خوە ژێ دزانن کو نەبوونا ئێکگرتنا وانا دقوناغێن هەستیار دا کێشا کورد پاش ڤە دبیتن، زێدەباری وێ چەندێ کو ژ سەنگێ وان کێم دبیتن لسەر ئاستێ جیهانی، نەمازە کو کورد ئەڤرو رولێ خوەیێ ئیجابی دگێرن بو چارەسەریا کێشێن عێراقی ب شێوەکێ گشتی.

هاولاتێن کوردستانێ دوژمنکاری و گەف و گورێن هەین لسەر هەرێما کوردستانی د دیتنا سەروکێ هەریما کوردستانی دا دبینن، و ئاگەهدارن لسەر، کو دیتنا جەنابێ سەروکی یا ریالیزمی یە لسەر رژدیی و ئاستێ وان گەفا و دژمنکاریێن هەین لسەر نەتەوا کورد، لەورا ب هەمی شیانا پشتەڤانیا خوە بو داخویانیێن بەرێزی دیار دکەن. بەلێ یا گرنگ ئەوە کو هێزێن سیاسی ژی ڤێ چەندی بزانن و هەڤ دەنگ و هەماهەنگ ببن لگەل سەروکێ هەرێمێ بو کێشن نەتەوایەتی، چونکە ئەگەر ئەوانا بو ئەڤی پروژەی، هەلویستەکێ هەماهەنگ بو بەرژوندا کوردان دا نەبیت، مافێ وان نینە لسەر ئاخا کوردستانێ خەباتا سیاسی بکەن، هەر چەند ململانا سیاسی یا دژوار بیتن لگەل دەسەلاتداریا هەرێما کوردستانێ، دڤێت ڤێ قوناغێ دا چاڤ پوشێ ل هەمی بەرژوەندیێن سیاسی بهێتە کرن پێناڤ بەرژوەندا بلند یا مللەتی.

دەولەت و دان پێدان

دەولەت دیاردەکا یاسایێ سیاسی یە و پەیدا دبیتن ب هەبوونا هەرسێ فاکتەرێن وێ کو (گەل و هەرێم و سەرەوری)، ب کومڤەبوونا ڤان فاکتەرا دگەل ئێک دەولەت پەیدا دبیتن. هەرێما کوردستانێ هەر ژ سالا ١٩٩٢ تا کو ئەڤرو ئەڤ هەر سێ فاکتەرە هەنە، و دبەراورد کرن لگەل زوربەیی وەلاتێن جیهانێ ێن خودان کیانەکێ سەربخوە، کوردستان زور ل پێش واندایە لسەر زوربەی ئاستان. دیار کرنا دەمی بو ئەنجامدانا هەلبژارتنێن سەرانسەری لسەر ئاستێ کوردستانێ و پێکئینانا پەرلەمان و حکومەتا ئێک ل دیڤ ئێک ب شێوەکێ بەردەوام  بو خزمەتکرنا هاوەلاتیێن کوردستانێ، سەروەریا سیاسی و یاسایی حکومەتێ دیار دکەتن لسەر هەرێما کوردستانێ، واتە حکومەتا دەسەلاتداریێ لسەر هەرێمێ دکەتن نوینەراتیا پرانیا خەلکێ هەرێمێ دکەتن ێن بەشداری پروسێسا هەلبژارتنا بین، ئەڤ چەندە دان پێدانە ب دەولەتێ لسەر ئاستێ ناڤخویێ بێ هیچ مەرج دیار دکەتن. لێ دەولەتا کوردستانێ پێدڤی دان پێدانەک دی یە ژلایێ کومەلگەهێ نیڤ دەولی بو وەرگرتنا هێزا خوە یا یاسایی.

کوردا وەسا هزر دکر ویلایەتێن ئێکگرتی پشتەڤانن بو کێشا کوردی بەلێ داخویانێن سەروکێ ئەمریکی د پێشوازی کرنا جەنابێ سەروکی دا، گەلەک  بێ تام و سار بوون، زێدەباری وی چەندێ بو کورد دیار دبیتن کو ئیدارا ئەمریکا بی هەلویستە بەرامبەر کێشا کوردی، و هەر دگەل هندێ دا نینە کورد ببنە دەولەت، سەرەرایی داخویانیێن مەزنە بەرپرسێن وان  کو پێدڤیە کورد ببنە دەولەت، ئەڤ بێ تەفاوتی و بێ هەلویستیا ئیدارا ئەمریکی ل ئەوروپا ژی کارتێکرنێ لسەر پروسێسا ب دەولەت بوونا کوردستانێ دکەتن. بو کوردان ئەڤ هەلویستێ وان گەلەک غەریب نینە هەر وەک رێککەفتناما جەزائیری ل ١٩٧٥.  

گەلێ کورد ژی وەک هەمی گەلێن جیهانێ مافێ دیارکرنا چارەنڤێسێ خوە هەیە ب شێوەکێ ئازادانە، زێدەباری دیار کرنا سیستەمێ سیاسی، ئابووری، جڤاکی و رەوشەنبیری بێ دەستێوەردانێن دەرەکی. کورد ئەڤێ چەندێ ب مافەکێ رەوایێ خوە دزانت چونکە ل بەندێ برگێن هەمی رێککەفتنامە و پەیماننامێن دەولی دا ب شێوەکی ئاشکرا داکوکیێ ل سەر ڤێ چەندێ دکەتن، کو گەل سەرچاڤکێ دەسەلاتێ یە و گەل مافێ چارەنڤێسێ خوە دیار دکەتن. پشتەڤانی کرنا گشتی ل ئێک هەلویست دەنگڤەندانا خوە هەیە سەر رەئیا کومەلگەهێ نیڤ دەولی بو دان پێدانێ ب هەرێما کوردستانێ وەک دەولەت، هەر چەوا فیدرالیەت بو کوردستانێ هاتیە راگەهاندن، لەورا ژ هەمی هێز و لایەنێن کوردستانی تێتە خواستن کو هەمی هاریکار بن بو ئێکگرتن و رێکخستنا ناڤمالیا کوردی بو پشتەڤانی کرن ل گوتنێن سەروکی ل سەرەدانا خوە دا بو ئەمریکا، کو جەنابێ وی بێژت " ئەگەر کێشێن مە ل گەل بەغدا نەهێنە چارەسەر کرن دێ بو رەئیا مللەتێ خوە زڤرین، کا ئەو چ دخوازن".  رەئیا جەماوەری ژی ل نەوروزا چووی ئاشکرا بو کو" بەلێ سەروک ئەم پشتەڤانێن تەنە کەرەم کە بێژە مە دەولەت دڤێت".

کورد دناڤبەرا ململانا شێعی و سونییا

پاش روخانا رژیما بەعس، کوردا رولەکێ ئەساسی هەبوویە بو ئاڤاکرنا حکومەتا فیدرالی ل بەغدا و ب شێوەکێ بەردەوام د هاوکێشا سیاسی و گورەپانا عێراقێ دا، کورد لایەنێ دورستکرنا پەیوەندیا و راگرتنا هەڤسەنگیێ بویننە دناڤبەرا هێزێن سیاسی ب شێوەکێ گشتی و دوو لایەنێن هەڤدژ ژلایێ ئولی، ئایدولوژی، ستراتیژی و لوژستی ب شێوەکێ تایبەت.

یا خویایە کو ئەڤ هەڤدژی یا سیاسی ئولی دناڤبەرا عەرەبێن سونە وعەرەبێن شیعە بو پاش مالئاڤاهیا محمد(س) و دەمێ رادەستکرنا خلافەتی بو ابوبکری دزڤریتە ڤە، ململانا وی سەردەمی ئەڤرو بویە شەنگستەک بو پەیدا بوونا دوو میحوەرێن سەرەکی ل جیهانا ئیسلامی. 

ئەڤجا نەهێتە ژ بیر کرن کو  دناڤ پێک هاتێ عێراقێ دا لایەنگرێن هەردوو میحوەرا هەنە، عەرەبێن شێعە پشتەڤانن بو ئایدولوژیێن ئیرانی و بەربەلاڤکرنا مەزهبێ تەشەیوعی، عەرەبێن سونە ژی تێنە پشتەڤانی کرن ژلایێ وەلاتێن عەرەبی و تورکیا، و د سەرەدانێن ڤان چەند روژا ێن جێگرێ سەرەک کومارێ عێراقا فیدرال، تارق الهاشمی دیار بوو بو مە هەمیان. ب کورتی ململانا دوو ئیمپراتوریەتا عوسمانی و سەفەوی.

ژ خرابیا بەختێ کوردا، کورد لسەر پارچە عەردەکێ ژیان دکەن کو سەنتەرێ ئەڤێ شەرەنیخا بێ دوماهیک بوویە د پێڤەژویا مێژوویێ دا.

ئەڤرو کوردا رولەکێ ئیجابی هەیە بو چارەسەرکرنا ئەڤان ململانا و هەڤدژییا دناڤبەرا ڤان هەردوو هێزا، و هەر کەسەک ئەڤێ چەندێ دزانن و بینەرێن ئەڤێ چەندێ بوینە ب بینەرن، نەخاسمە گوتنا جەنابێ سەروکی جهێ ئاماژە پێ دانێ یە دەما کو دبێژت "کورد بەشەکن ژ چارەسەریێ نەک بەشەکن ژ ئاریشێ".  

رولێ  کوردا ژی  رەهەندێن خوەیێن هەین ژلایێ شکلی ڤە، کورد ب شێوەکێ ریالیزمی رویێ خوەیێ ئاشتی خوازیێ بو جیهانیا دەنە خویا کرن، و جیهان ژی ئەڤێ چەندێ بو کوردان ب باشی ل قەلەم دەتن و هەلسەنگینت و د کارنامەیا کاری دا کوردا نمرەکا باش د ڤی واری دا هەیە وئەڤە ژی تەنها گوتنە و چ پشتەڤانی نینن. لێ ژلایێ موضوعی  ڤە ئەگەر ئەم پێداچونەکێ بکەین ئەڤ هەول و بزاڤێن کوردا کرین ژ زەرەرێ پێڤەتر کوردا ل خوە نەکرە، کوردان ل سالا ١٥١٤ کوردستانا مەزن ژ دەست دایە ژ بەر ململانا ئیسلاما سیاسی. ئێکگرتنا عێراقی چێ بیت یان نە، بو مە کوردا هیچ بلا خەم نەبیت، هەر ٢٠٠٣ وەرە کورد یێ بزاڤێ دکەن بو ئێکگرتنا عێراقی، ئەڤ دل رەشیا و نەڤیانا هێزێن سیاسی ئەڤرو هەی بەرامبەری کوردستانێ گەلەک خرابترە ژ یا ٢٠٠٣ و کورد باش ڤێ چەندێ دزانن، لەورا پێدڤیە میللەتێ کورد خوە ب خوە بریارێ بدەن کو کوردستانێ بکەنە دەولەت یان ژی بکەنە هەرێمەک(وەک دادگەه ) بو چارەسەر کرنا کێشێن دوژمنێن خوە، چونکە ئەڤ ململانە بێ دوماهیکە و خالاس نابیتن و ئەگەر هات و خلاس بی بلا ئەم ل هێڤیێ نەبین کو دی بەرژوەندا مە کوردان دا ب دوماهیک هێت.             

سەروک و دەولەت

دەمێ کارەک بو راپەراندنێ هەبیت، پێدڤیە کەسەک هەبیت هەست ب بەرپرساتیێ بکەتن بەرامبەری وی کاری دا ب ئەرکێ راپەراندنا وی کاری رابیت، هندەک کار ژی دەمەک دیار کری هەیە بو راپەراندنا وێ، هندەک کار ژی هەنە پێدڤیە خەباتەکا بێ راوستان هەبیت بو بەردەوامی دانا وی ئەرکی، نەخاسمە ئەگەر ئەرکەکێ نشتیمانی بیتن. سروشتیێە کو مروف دەمێ ئەنجامدانا کاری خوە دڤەشێرت و ل دەمێ ب دوماهیک هاتنا وی کاری مروڤ خوە دوبارە دیار دکەتن. ئەڤە ژێ بو وێ گوتنێ دزڤریتەڤە یا کو دبێژن" گەر خواردن ئامادە بوو میهڤان زورن".      

ل سالا ١٩٤٦ کومارا کوردستان لسەر دەستێ پێشەوا قازی محمد هاتە راگەهاندن، دەولەتا کوردستانێ پروژەکێ نەتەوایەتی بوویە، لەورا بارزانی نەمر ب چەکدارێن خوە ڤە بەرڤ مهاباد چوویە و مل ب ملێ قازی محمد ل راگەهاندنا کومارا کوردستان  ئامادە  بوویە، و ب ئەرکێ پاراستنا وی رابوویە. قازی محمد دەمێ خوە دبینت کەسەک بەرپرس بەرامبەری ئەڤی ئەرکی، ب شێوەکێ سروشتی بویە جهێ هیڤی و ئومێدا میللەتێ کورد لەورا ئەڤرو دەمێ باس لێ تێتە کرن، هەر کوردەکێ دلسوز سەرێ رێزێ بو دچەمینین، ئەڤرو ژی مێژوویا مە ب شێوەکێ دی دووبارە دبیتەڤە.   

هەیڤا چووی ب شێوەکێ گشتی کوردێن کوردستانێ و دەرڤەیێ کوردستانێ چاڤەرێ جەنابێ سەروکێ هەرێما کوردستانێ رێزدار مسعود بارزانی بوون کو ب هەلکەفتا جەژنا نەتەوایەتی یا کوردان، پەیاما سەربەخوییا کوردستانێ رابگەهینت، ئەڤە ژی دەرەنجامێ گەرم و گوریا دەنگ و باسێن دەولەت بوونێ بوو، کو ئەم کورد ب سەدان سالە چاڤەرێ دکەین و خەونا پێڤە دبینین.

ووتارەک گرانبها و تێرو تەسەل، ژلایێ سەروکی ڤە هاتە پێشکێش کرن، ناوەروکا ووتارا رێزدارێ رون و ئاشکرا بوو. راگەهاندنا دەولەتا کوردستانێ حەزەکە کو جەنابێ سەروکی ژی وەک هەر کوردەکێ دلسوز دخوازت، لێ ژ بەر نەبوونا گەش و هەوایەکێ گونجاو کو جەنابێ وی وەک سەروکێ هەرێمێ ئاگەهدار لسەر، ئەڤێ پروژەی بو داهاتی دهێلیت.    

ب دیتنا من پروژێ دەولەت بوونا کوردستانێ، پروژەکێ نەتەوایەتێ یە و دێ هێتە راپەراندن لسەر زەند و بازکێن کەسەکێ دلسوز و خەمخور بو کورد و کوردستانێ ئەو ژێ کەسەک نینە ژ جەنابێ مسعود بارزانی پێڤەتر،  کورد ب شیوەکێ گشتی راگەهاندنا دەولەتا کوردی د شیانێن جەنابێ سەروکی دا دبینن. هەر چەندە خەلکەک هەیە کو بەروڤاژی ڤێ چەندێ دبینن و ژ راستیێ درەڤن و د ووتارێن خو دا ب شێوەکی نەهەژی باس دکەن، مەبەستا وان کەسان ئەوە کو ب راپورتێن خوە ژ رولێ جەنابێ سەروکی کێم بکەن، بزاڤا وان یا بێ مفایە و پیدڤی ناکەتن کو کەسەکێ هەژێ رێزگرتنێ ب شێوەکێ نە هەژی بدەنە ناساندنێ. 

جەنابێ بارزانی کەسایەتیەک ریالیزمی یە بو کوردستانێ و ئەڤ چەندە ژی راستیەکە کو باس لسەر ناهێتە کرن، هەر وەکی ئەم هەمی بینەرێن هەلویستێن جەنابێ وی بوین، نەمازە بو دەستڤەئینانا دەستکەفتێن مەیێن میژوویی دگەل حکومەتا ناوەندی ل بەغدا پاش روخانا رژیما بەعس. پەیدا بوونا هەرێما فیدرال و مافێن کوردان ێن یاسای د دەستورێ عێراقا فیدرال دا نموونە نە بو هەلویستێن نەگورێن جەنابێ سەروکی. واتە ویلایەتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا هیچ بەرنامەک و پشتەڤانیەک بو هەرێما کوردستانێ نەبوویە ل دەمێ لێدانا عێراقێ ل بهارا ٢٠٠٣ ێ، هەر وەکی نوکە ژی پشتەڤان نینن بو سەربخوییا کوردستانێ. بەلێ سەروک جهێ هیڤی و ئومێدا کوردانە ل هەمی کوردستانا مەزن ژ بەر وێ چەندێ جەنابێ بارزانی تاکە کەسە جهێ باوەریا ل گورەپانا سیاسیا کوردستانێ بو هەماهنگ کرنا بیر و بوچوونا، و هێزو شیانین گشت کوردان ل گوشە و کنارێن هەرێمێ، و میللەتێ کورد ژی ڤێ چەندێ  ب باشی دزانن و پشتەڤانیێ ل جەنابێ وی و هەلویستێ وی دکەن بو راگەهاندنا سەربخوییا کوردستانێ ل داهاتی.