ڤایروسێ کورونایێ و شەرێ سیێ یێ جیهانی

دەما مروڤ بیر ل بەلاڤبوونا ئەڤی ڤایروسی دکەتن،  مروڤ نەشێت خوە قاییل بکەت کو چ یاریێن نیڤ دەولەتی ل پشت چێکرنا ئەڤی ڤایروسی نەبن، د راستیا ئاخڤتنێ دا مروڤ ئاستێ مەترسیدار بوونا ئەڤی ڤایروسی ب باشی دزانت نەخاسمە بەلاڤبوونا ڤی ڤایروسی ب ڤی رەنگی ل هەمی گوشە و کنارێن جیهانێ و زێدە بوونا ئاستێ ڤەگرتنێ لەورا مروڤ دشێتن ناڤێ شەرێ جیهانێ سیێ بدەتە پال ئەڤی کاودانی. بەری ئەز بابەتی دەستپێ بکەم من دڤێت تەنێ بیرا مە ل زەرەر و زیانێ هەردوو شەرێن ئێکێ و دووێ جیهانی بینمەڤە.. هەمی وەلات بەشدار بوون چ ب خواست و نە بخواست لەورا هەمیا ژی ل گورەیێ خوە زەرەر و زیان بەر کەڤت، کەس وەسا هزر نەکەتن کو د شەری دا لایەنێ سەرکەفتی چ زەرەر بەر نەکەفتیە! شەر ژ بلی زیانێ تشتەکێ دیتر نینە. 

بوچی ب ڤی شێوەی جهێ پرسیارێ یە ژ بەر چەند هوکاران:

گورینا شێوازێ شەری دناڤ بەرا وەلاتان ل ڤان دەهـ سالێن دوماهیکی ئەگەر ئەم ل پێڤەژویا مێژوێ بزڤرینە ڤە! ئەو شەرێ کلاسیکیێ بەرێ کو وەلاتان بەشداریەکا راستەوخوە تێدا هەبوو دگەل وەلاتێ هەڤ دژ  ل جهەکێ دەستنیشانکری وەک گورەپانا شەرێ دیار کری بو دەست بسەر داگرتنا جهەکێ دیارکری بو گەهشتن ب هندەک بەرژوەندیێن جیوسیاسی ئێدی نەمایە.

ل وان جورە شەران وەلات خوە ب خوە بەشداریەکا راستەقینە ب کەل و پەلێن خوەیێن لەشکەری  د  شەری دا دکر و هەمی مەزاختنێن شەرێ خوە ب ستوڤە دگرت و ئەنجام ژی ب ستویێ خوەڤە دگرت دگەل شەری و پشتی شەری.

دوهی ئەوان شەرا جهێ خوە دایە شەرێ ببریکاری (وەکالە) بو سەپاندنا هەژمونا خوە بو سەر جهەکێ و راکێشانا سەروەت و سامانێن وێ دەڤەرێ. واتا ئەڤ شەر د راستی دا دناڤبەرا دوو لایەنێن هەڤدژن لێ د دورهێلێ دا تەنێ مەزاختنێن شەری و ئەنجامێن وێ ب باشی و خرابی ب ستویێ خوە ڤە دگرن. لێ هندەکێن دی ل شوینا وانا ل گورەپانا شەری دا شەری برێڤە دبن و خوسارەتا گیانی ل شوینا وان ددەن. ئەگەر ئەم سرەنج بدەینە روژهەلاتا ناڤین ژ ڤان جورە شەران تا ئەڤرو ژی یێ بەردەوامە، نموونەکا دی یا زیندی چێکرنا گروپێن تیروریستی ل ڤێرێ و وێرێ وەک ئالاڤەک بو تێکدان باردوخێ وەلاتەکێ یان ژی ملکەچ کرنا هندەک وەلاتا بو حەز و خواستێن وەلاتێن زل هێز. لەورا ئەڤا هاتیە باس کرن هەمی وەک  قوناخەکە، یان ژی نوی بوونەک بوویە د شێوازێ شەری و کەرستێن تێدا بکار دهێن.

ل دیڤ خواندنا من پەیدا بوونا ڤایروسێ کورونایێ جورەکێ نوی یە ژ شەرێ ب بریکار، کو دبێژنێ شەرێ ڤیروسی یان جێرسومی، لێ ب شێوەکێ نەخویا واتە شەرکەر نەخویا و ڤەگرە حەتا بو ئافرینەرێن خوە ژی دبیتە جهێ مەترسیێ! تشتێ هەرە بالکێش ئەوە کو لایەنێ هێرشبەر ژی ب شێوەکێ خویا نینە و مروڤ نزانیت هەلگیرسەرێن ئەڤی شەری کینە یان چ وەلاتەک ل پشت ئەڤی شەری یە.چونکە هەمی وەلات ڤەگرتینە. ل پشت ئەڤان جورە شەرا ژی گەلەک حساباتێن نیڤ دەولەتی تێنە ئێکلاکرن و هندەک وەلات ژی ناچارن مللکەچی حەز و خواستێن هندەک وەلاتێن دی بن، بێ کو مە هاوەلاتیێن ئاسایی ئاگەهـ لێ بیتن.

ب دیتنا من ئەڤ جورە شەرە ل قوناخا دەستپێکێ داینە، واتا تازە ل تاقیکرنێ دانە و ل داهاتی دا دێ باشتر کونترول لسەر هێتە کرن. لێ شیانێن کونترولکرنێ گرێدای ئاستێ زانستی و پێشکەفتنا تێکنولوجی یا وەلاتان بو ڤەدیتنا چارەسەریێ  بو هەر جورەکێ.
لەورا هەمی وەلات ێن پێ ڤە شەپلین یان.

ب کەرەنتین کرنا هاوەلاتیان ل مالان ڤە و راوستاندنا هاتن و چوونێ و ژیانا ئاسایی یا هاوەلاتیان نەک تەنێ چارەسەری نینە. ئەڤە واتە تەسلیم بوون یان شکەستن ل دیڤ هاوکێشێن ئابووری! تەنێ ئەگەر ئەم هزر ل  راوستانا بزاڤا بازرگانی و هینان و برنێ ل ناڤ وەلاتان دا بکەین ل ڤان چەند حەفتیێن بووری و بزانین کا هەر وەلاتەک و کومپانیایێن بازرگانی ب چ گوژمەیێ پارەی زیان بەرکەفتیە.. ئەڤە یە دبێژنێ شەرێ ئابووری.

هەر وەک پێشتر ئاماژە پێ هاتیە کرن گەلەک هاوکێشێن جوراوجور ل پشت ئەڤان جورە شەران دا تێنە ئێکلا کرن... دبیت گەلەک وەسا هزر بکەن ئەڤ کارە نە دجهێ خوەدایە و نە بەر عاقلە لێ د سیاسەتێ دا بو دەستڤەئینانا ئابورەکێ بهێز تشتەک نینە ب ناڤێ وژدان کو رێگریێ ل وەلاتان بگریت. دوبارە بیر ل شەرێن جیهانیێن ئیک و دووێ ، بالکان، عێراقێ، سوریێ ، یەمەن،قەیرانێن کوچبەریێ .هتد بکەن ئایا تشتەکێ ب ناڤێ وژدان دناڤ ڤان هاوکێشا دا دبینن؟

زێدەرەویێن ئابووری یێن گەلەک وەلاتان رێکێ ددەتن ئەمریکا ب ڤی شێوەی سەرەدەریێ بکەتن. پشتراستیەک هەیە کو ئەمریکا دەستپێشخەرێ ئەڤێ شەری بیت بەرامبەری زێدەخوازی و زێدەرەویا ئابووری یا چینی ل روژهەلاتا ناڤین و باکورێ ئەفریقیا کو دپلاندایە ل نێزیکترین دەم جادا ئەوریشەمی سەر ژ نوی ب شێوەکێ مودەرن ب رێکێن گەهاندنێ یین نوی بئێختە کاری، و ل دیڤ ڤێ پلانێ چین دێ کاریت هەژموونا ئابووریا خوە لسەر هەمی جیهانێ بسەپینیت، بێ گومان د دورهێلێ دا ئەڤ چەندە ژی وەک گەفەک و مەترسیەک مەزن بو ویلایەتێن ئیکگرتیێن ئەمریکی تێتە ل قەلەم دان، چونکە ئابوورەکێ بهێز یەکسانە دگەل سیاسەت و پێگەهەکێ نیڤ دەولەتی یێ بهێز. بلا کەسەک وەسا هزر نەکەتن کو پێدڤی ناکەتن وەلاتێن دیتر بکەڤنە ژێر بارێ زەرەر و زیانێن ئەڤی شەری ئەگەر ب راستی ئەمریکا دەستپێشخەر بیت.  بەرسڤ د شەرێن جیهانێن ئێکێ و دووی گەلەک وەلات هاتنە دابەشکرن بێ کو ئەو ئەڤی چەندێ بخوازن یان خوە ب خوە بەشدار ببن د شەری دا.

بابەتێن پاراستنا ژینگەهێ ژی ل پلا دووی دهێت و وەک هیجەتەک تێتە بکار ئانین بو مەرەمێن ئابووری، ئەگەر ئەم هزر لێ بکەین کو نێزیکێ سەدان هزار گەشتێن نیڤ دەولەتی دناڤبەرا وەلاتێن جودا جودا داهاتینە راوستاندن زێدەباری هێنان و بردنا کەل و پەلێن نیڤ دەولەتی ژلایەکی و سنوردار بوونا  هاتن و چوونێن ناڤخوی د ناڤ ئێک وەلاتدا تادگەهیتە سەرەدانێن خێزانی د ناڤ ئێک شار دا ئەڤ هەمی پیڤەرەکێ باشە بو وەلاتێن زل هێز کو دماوەکێ دا بشێن فاکتەرێن گەرم بوونا گەش و هەوایی سنوردار بکەن بو مەرامێن خوە یێن ئابووری.

کەلەگ ژ ڤان سیناریوا مە بخوە ل سەر شاشێن تەلەفزیونا و سینەما دا دیتینە ب شێوازێ فلیم، پرسیار ئەوە ئایا ئەو تشتێ هاتیە نیشاندانێ ل سالێن بەرێ دا و مە دیتین بێ بنەما بوینە یان ل سەر شەنگستەکێ هاتینە بنیات نان؟