گەلەک جاران ئەڤ پەیڤە ژلایێ راگەهاندنێ و خەلکێ سیاسی تێتە بکار ئانین بو نموونە سەروەریا یاسا و سەروریا دەولەتی، پێدڤیە یاسا سەروەر بیت یان ڤێ دەولەتێ سەروەریا خوە یا ژ دەست دای…….هتد. هەروەسا ئەم گەلەک جاران د پەیوەندیێن جڤاکی ژی بکار تینین وەک دبێژن ڤێ مالێ پشتی مرنا فلانی سەروەریا خوە یان سەنگێ خوە یێ ژ دەست دای یان فلان کەس سەروەرێ ڤێ مالێ یە……هتد.
ئەڤ تێگەهە هەر ژ کەڤن دا وەک پێدڤیاتیەکێ پەیدا بویە بو برێڤە برنا ژیانا روژانە ژلایێ تاکان د ناڤ مالێ دا یان دناڤ خەیلێ دا، چونکە هەر ژ بچوکترین یەکا جڤاکی کو خێزانێ تا کو وەلاتی پیروزیەکا تایبەت هەیە. بو کەنترول کرنا هەر یەکەکێ ژ ڤانا هندەک پرنسیبێن بالا هەنە کو پێدڤیە رێز لێ بهێتە گرتن، گوتنەکا مەزنا هەیە دبێژن دوو سەر د قازانەکێ دا ناکەلن، مەرەم ژێ ب ناڤ ئەوە لێ د راستی دا مەرەم ژێ چێ نابت ل مالەکێ یان جهەکێ دوو کەس سەروەر بن. بەلێ ل کەڤن دا کو یاسا دارەستانی سەروەر بو و چ یاسایێن دەستکرد نەبوون. سەروەری یا وی کەسی بوو ئەوێن خودان هێزێ، چێدبیت گەلەک هزر بکەن کو ئەڤرو ژی ب هەمان شیوازە! بەرسڤ راستە!
بەلێ ده‌مێن درێژ ژ مێژویا مروڤایه‌تیێ دا،دادوه‌ر و یاسا د ئێك رێزدا دهاتن یاسا ئەڤ بریار و ئەو تشت بوو یێ كو دادوه‌ر دڤییا. پێنگاڤا ئێكى بو دیر كه‌فتنێ ژ ڤێ زورداریێ ،ئایدولوژیا سه‌روه‌ریا یاسایێ بوو، كو تێگه‌هێ كێمتر بوونا دادوه‌رى ب گەلەکێ ژ یاسایێ و ملكه‌چ كرنا وى بو په‌یره‌وى كرنێ ژ یاسایى دایه خویا كرن. هەژی ئاماژە پێ کرنێ یە کو ئەڤ بیردوزە بو دەمێ سقراگ و توماس هوبز دزڤریتە ڤە.
پێناسە بو سەروەریێ:
گەلەک پێناسە هەنە بو پەیڤا سەروەری د ناڤ فەرهەنگێن کوردی و بیانی دا
گێوی موکریانی د فەرهەنگا کوردستان دا دنڤێست: سەروەر سەردار، سەروک و خاوەن شکوه
فەرهەنگا کوردیا هەڤچەر: ژن دەمێ گازی زەلامێ خوە دکەتن(سەروەری من ) ب رامانا مەزن یان سەروک.
بەلگەیێن چەند کونگرێن زانسێن سیاسی دوو پێناسا بو مە دەنە دیار کرن ئەڤە ژی گەلەگ ژێک جیوازن.
پێناسا ئێکێ "دەسەلاتا گشتی و یا بلند یا کو مافی دەتێ ژ لایێ دان و ستاندنێ و هەبوونا هێزێ و ملکەچکرنا دەسەلاتێ لسەر هندەکان".
پێناسا دووێ "خودانێ دەسەلاتا شەرعی و پێدڤییە کو دەسەلات(دەولەت) بیت. بەلێ ئەڤ پێناسە پتر بو وێ چەندێ دهێتن دەما مروڤ گەنگەشێ لسەر سەروەریا وەلاتی دکەتن".
"السیادة" وەک پێناسە یا زمانی ب زمانـێ عەرەبی ب رامانا" پێشەکی ژ خەلکێ چ ب زانینێ یان ب جهێ خوە یان ب هەبوونا کەس و کارا یان هێزا خوە".
ب رامانا زاراڤی" دەسەلاتا بالا یاکو چ دەسەلاتین بلند ب رەخ خوە ڤە نەبینت".
هندەک ژێدەرێن دی ژی بڤی شیوەی دەتە دیار کرن
" حوکم کرن ل قاعدەکێ ژ گەلی یان کومەلەکا مروڤان".
ب رامانەکا بەرفرەه مافەک پێژان کری بو جێ بەجێ کرن دەسەلاتا سیاسی بو نموونە (یاسا دانانێ، دادوەری و جێ بە جێ کرنێ) ل سەر هەرێمەکا جوگرافی، کومەلەکا مروڤان.
د فەرهەنگا ویکی پیدیا دا هاتیە پێناسە کرن "دەسەلاتا بلند و سەربەخوە لسەر هەرێمەکا جوگرافی".
" دەولەتا هەڤچەرخ یا کو پەیڤەکا بلند و دەستەکێ درێژ هەی لسەر هەرێمەکێ و ئەو تشتێن لسەر ڤێ هەرێمێ یان لناڤ ڤێ هەرێمێ".
"دەسەلاتداریەکا بلند کو تاکەکێ ب تنێ ماف هەیە بو چێکرنا هەلویستەکێ گرێدای ب حوکم لسەر کەرەستا و کریاران".
ب کورتی دەما مروڤ دبـیژت سەروەرێ من ئانکو مروڤ خوە ل ئاستەکێ نزمتر ژ وی کەسی ئاماژه پێ دبینت. سەروەری ئانکو ل جهەکێ بلند یان هەبوونا دەسەلاتەکا تاک لسەر هندەک کەسان و ملکەچ کرنا وان بو حوکمی خوە لسەر هەمی ئاستێن ژیانێ. ئەڤ حکومە پەند و ئاموژگاری تا کو هێزا جەستەی ژی بخوە ڤە دگرتن.
دەر ئەنجامێ پێشکەفتنا جڤاکی بویە پێدڤیەکا وەلاتی بو سەرەدەری کرنێ دگەل گەلێ خوە یان ژی گەل وەلاتەکێ دیتر نەخاسمە سەروەریا نیڤ دەولی د پتریا دەمی بو سەروریا وەلاتی دچتن کو بابەتێ مە نەل سەرە، بەلێ سەروەریا یاسایی ئەگەر بشێوەکێ دورست نەهێتە راگرتن وەلات سەروەریا خوە وەک وەلات ژی د ناڤ کومەلگەهێ نیف دەولی ژدەست ددەتن، تایبەت ژ لایێ بن پێ لێ کرنا بنەماێن مافێ مروڤێ کو ب شێوەکێ راستەوخوە کارتێکرنێ لسەر دیموکراتیەتــی دکەتن.
یاسا کومەلەکا بنەما و پرەنسیبێن گشتی نە کو ژیانێ ل چارچوڤەکێ دیارکری دا رێک تێخن، و ئەڤ بنەما و پرنسیپە تێنە ناڤ کرن ب یاسا کو لسەر هەمی کەسا تێتە سەپاندن بێ جیوازی و هەر کەسەک پێدڤیە ملکەچ بیت بو جێ بە جێ کرنێ وان هەژی گوتنێ یە بو ئەوی لایەنێ دژی ڤێ راوستت سزایەک ژی هاتیە دانان.
دەمێ ئەم سەروەری و یاسا وەک دوو تێگەها دکەینە ئێک بو مە دیار دبیتن هەر یاسا یا بلندە و دەسەلات هەیە ب وی شێوەی کەسەکی سەروەری هەبیتن لسەر تشتەکی یان هەرێمەکێ. ئەڤجا یاسایێ ژی سەروەریا خوە هەیە بو ملکەچ کرنا تەخ و چینێن کومەلگەهی ژ بەرزترین دەسەلات تاکو نزمترینێ وان ل ناڤ کومەلگەهی.
سەروەریا یاسایێ ئێکە ژ بابەتێن هەرە گرنگ کو پێدڤیە دەسەلات گرنگیەکا ئیکجار مەزن بدەتێ بو راگرتنا دەسەلاتا خوە بشێوەکێ رێک و پێک و بەرسنگکرتنا گروپێن جودا جوداێن کومەلگەهێ خوە، کو بەردەوام بزاڤا ژناڤبرنێ دەسەلاتێ دکەن. ئەڤجا هەبوونا سەروەریا یاسایێ شەرعیەتێ ژی بو دەسەلاتی دورست دکەتن کو بەرهەلستکارا ب شێوەکی یاسای بکێشت بن بارێ سزادانێ، و چ رەخنە لێ نەهێتە گرتن چ ژلایێ هێزێن سیاسی ێن ناڤخویی و جڤاکێ نیڤ دەولەتی ژ دەرڤە.دەمێ مە باس ل گرنگی پێدانێ بابەتی کری ژلایێ دەسەلاتێ، بێ گومان رولێ گەلی بو پشتەڤانی کرنا یاسایان و رێزگرتنێ لێ، چ ژ ێ دەسەلاتێ کێمتر نینە و ئەو ژێ بەرپرسن رێزێ لێ بگرن و گرنگیێ پێ بدەن.
هەروەسا بابەتێ مە شەنگستێ بناغەییە بو کارێ رێکخراوا نەتەوێن ئێکگرتی و ئاماژە دەتە وێ کو پرنسیپێ دەسەلاتداریێ یە کو هەمی تاک، هەمی کیان و کەرتێن گشتی و تایبەتی و دەسەلات بەرپرسن بەرامبەری یاسایێ و لێپرسینا یاسای. ئەڤ پرنسیپە ژی تێتە سەپاندن لسەر هەمی کەسێن سروشتی و وورەیی وەک ئێک و بێ جیوازی د چوارچوڤەکێ یاسای کو تیتە پێناسەکرن کرن ب دەسەلاتداریا یاسایی یا سەربخوە و د گونجیتن ل گەل هەمی رێکەفتن و پەیمانین نیڤدەولی. و دخوازیتن هەمی هەول وپێداویستی و پێنگاڤێن پێدڤی بهێنە هاڤێتن پێناڤ سەروەر راگرتنا یاسایێ، پەیدا کرنا دادپەروەریێ بەرامبەر یاسایێ، هەبوونا بەرپرساتێ هەمبەر یاسایێ، دادپەروەری د جێ بە جێ کرنا یاسایێ دا، دابەشکرنا دەسەلاتێ، بەشداریا د چێکرنا بریاران دا، باوەری هەبوون ب یاسایێ و پەیدا کرنا شەفافیەتێ د د جێ بەجێ کرنا یاسایان دا.
یاسا ب چ شیوە دبیتە سەروەر؟
ئولیڤێر ویندل هولماس جى د یاسا عورفى یا سالا 1881 دیار دکەتن:
"ناڤه‌روكا هه‌ر یاسایه‌كێ د هه‌ر ده‌مه‌كێ دا و شیانێن جێ به جێ كرنا وێ بشێوه‌كێ ره‌حه‌ت و ئاسان بو بده‌ست ڤه ئینانا ئه‌نجامێن پێدڤى، په‌یوه‌ندى ب كه‌ڤناریا وێ یاسایێ هه‌یه". مەرەم ژێ هەرچەند یاسا یا کەڤن بیتن ئاستێ پشتەڤانی کرنا خەلکێ لێ زیدەترە چونکە باش لێ فێر بوونە و دگەلدا ژیاینە بێ گومان ئەگەر ئەوی جڤاکی رێز ل یاسایێ گرتبیتن.
هەرچەند یاسا زێدەتر نینە ژ هندەک نڤێسینی لسەر چەند بەرپەرا و ب شێوەکێ ئاسایی ب سەرێ خوە نکاریتن خوە بکەتنە سەروەر یان ژی خوە ب سەپینیت سەر خەلکەکێ، بەلێ د جەوهەری دا گەلەک پترە ژ نڤێسینا مە لسەری ئاماژە پێ کری، چونکو رێک و پێکیا جڤاکی دورست نابیت ئەگەر میکانیزما یاساێ ب شێوەکێ راست و دورست نەهێتە زڤراندن.
زڤراندنا ڤێ میکانیزمێ برێکا راپەراندنا چەند ئەرکێن چارەنڤێس سازە. ژ وانا ژێ هەبوونا دەستوری بو دەست نیشانکرنا هەر سێ دەسەلاتێن سەرەکێ ل ناڤ کومەلگەهی دا کو ب موئسساتێن دەستوری تێنە ناڤکرن و دیار کرنا دەسەلاتا هەر ئێکێ بشێوەکێ رێک و پێک کو سەربخوە بن ژ ێن دیتر و چ ژوان ماف نەبیت دەستێوەردانێ د کاروبارێن موئسساتێن دی دا بکەتن.
هەبوونا دەستوری بنەمایی هەرە سەرەکی یە بو سەروەر راگرتنا یاسایێ بەلێ ل هندەک وەلاتا دەستوری چ گرنگی یا خوە نینە و هەبوون و نەبوونا وی نە گەلەک گرنگە و ئەڤە خالەکا بەربەلاڤە ل گەلەک وەلاتین جیهانێ. بەلێ ئاریشە د وێ چەندێ دایە کو ئەڤ یاسا بنەرەتی هەبوون و نەبوونا وێ چ گرنگی هەیە بو وی جڤاکی یان هەبوونا وی تنێ بو رازی کرنا کومەلگەهێ نیڤ دەولییە کو ئەڤ جڤاکە خوەدی یاسا بنەرەتی یان مەبەست وان کار پێ کرنە بو برێڤەبرنا دەسەلاتێ ب شیوەکێ ژ هەژی و سەروەر راگرتنا یاسایێ. ئەڤە دوو هزرێن ژێک جودانە و ژێک دیرن. و پێدڤیە هاوەلاتی زور گرنگیێ ب ڤان هەردوو هزرا بدەن. چونکە هەبوونا دەستورەکێ هەمیشەیی دێ شیتن ئەڤێ چەندێ بو خەلکێ کومەلگەهێ گارانتی کەتن. بێ گومان نەبوونا دەستورەکێ پێشکەفتی کو دگەل هەمی پەیماننامێ نیڤ نەتەوەیی بگونجیتن تایبەت ژلایێ دیار کرنا و پشتەڤانی کرنا مافێ مروڤێ ئەڤێ چەندێ بو چ کومەلگەهی چارەسەر ناکەتن.
بوچی ئەڤ هزرە کردنە یا گرنگە و پێدڤیە هاوەلاتی داکوکیێ لسەر بکەن؟
ئەڤرو ئەم بینەرێن ل گەلەک کومەلگەها هەر سێ دەسەلات ب شێوەکێ هەڤپشک کار دکەن و نەک تەنێ سەروکێ کومەلگەهێ مافێ دەستێوەردانێ هەیە، هندەک تاک کو خوە ژ هەر یاسایەکێ مەزنتر دبینن مافێ دەستێوەردانێ د کاروبارێن وانا دا هەیە، و ب شێوەکێ بەردەوام هەرسێ دەسەلات دکەڤن ب مەترسی دا.
ئەڤ جورە پێرابوونە یا دەستێوەردان د کاروبارێ موئسساتین وەلاتی، سەقامگیری و پێشکەفتنا جڤاکی کو ب شیوەکێ راستەوخوە کارتێکرن لسەر ژیر و ژیانا هاوەلاتی هەی، هاوەلاتی و سەروەت و سامانێن وان تێخت بن مەترسیێ و ژناڤ بردنی.
بو نموونە ئەڤ پێلا نەرازی بوونا ل ڤان وەلاتێن عەرەبی رویدای و بەردەوام چەند کارتێکرن لسەر ژیانا خەلکی کرییە. ئەگەر هندەک هزر بکەن یاریەکا وەک شەترەنجێ یە دێ هندەک رابن و هندەک دێ رینن خوارێ سەر کورسیا دەسەلاتی بەرسڤ راستە، بەلێ هاوەلاتی د هاوکێشێ دا ژ هەمیا لایەنا پتر پەریشان دبیتن. لەورا داکوکی کرنا هاوەلاتیان لسەر سەروەریا یاسایێ ئەرکەکێ هەرەگرنگە بو گەرەنتی کرنا ژیانەکا ئاسودە و سەقامگیر، و هشیار بوونا وانا بەرامبەر هەرپێشیلکاریەکێ و نیشاندانا نەرازی بوونێ خوە، دەسەلاتێ بەرڤ سەروەریا یاسایێ دبتن. هەژی ئاماژە کرنێ یە دەسەلاتا دادوەریێ بەرپرسە بەرامبەر هەر پێشیلکاریەکا بهێتە رویدان بەرامبەر دەستورێ وەلاتی، و پێدڤیە پێرابوونێن یاسایی یێن خوە هەمبەر هەر رویدانەکێ بگرتە بەر.
ل بن سیبەر و سنورێ دەستوری کومەلگەهی هێدی هێدی دەسەلاتا یاسا دانانێ ژی دێ کارێ خوەیێ سەرەکی کو یاسا دانانە ئەنجام دەتن و یاساێن نوی ل گور پێشهات و حەز و داخوازێن هاوەلاتیا دەینت و یاسایێن کەڤن کو پێدڤی راستڤەکرنێ نە هەموار بکەتن. ب هێچ رەنگەکێ یاسا ژلایێ خەلکێ ڤە ناهێتە پشتەڤانی کرن ئەگەر بو بەرژوەندا گشتی یا هاوەلاتیان نەبیتن. واتە ل گور پێدڤیاتیێن جڤاکی یاسا بهێنە رێکخستن، زێدەباری شیانێن جێ بە جێ کرنا وێ و میکانیزمێن وێ هەمی پێدڤیە بهێنە گەنگەشە کرنێ ل دەمێ پروژە و پێش وەرگرتنا هێزا خوە یا یاسایی، گەلەک جاران ب دەرچوونا ژمارەکا یاسایان پێلەکا نەرازی بوونێ پەیدا دبیتن لێ ئەڤە وێ چەندێ ناراگەهینیتن کو یاسا یا زولمێ ل خەلکێ دکەتن، خودانێن بەرژوەندیان بەردەوام حەز دکەن ژ یاسایان برەڤن و بەرەلایی پەیدا بیتن و حەز ناکەن ملکەچی یاسایێ بن بو نموونە یاسایێن باجە و دەرامەدی و گومرکان. ل وەلاتێن پاشکەفتی خەلک بێ خواندنا ناڤەروکا یاسایێ هەلویستی وەردگرن سەرەرایی وێ چەندێ کو هەر نەزانن کا چەند ماددە د وێ یاسایێ دا هاتیە دارشتن ل ڤان کاودانا دا خەلک هاریکاریا لایەنێ تێکدەر دکەتن بێ زانینا قەنجی و خرابیا یاسایێ.
هەردەمێ تاکی هزر د وێ چەندێ دا کر کو یاسا رێگرە بوو ئەنجام دانا کارێ وی ل وی دەمی بلا هەست بکەتن کو یاسا کارێ خوەیێ دورست دکەتن.
پرنسیپێ پێدڤییاتیێ دڤێت نەهێتە ژ بیر کرن، واتە ئەو بابەتێ ب شێوەکێ گشتی کارتێکرن لسەر بارێ خەلکێ هەی دڤێت گرنگی پێ بهێتە دانێ بەری بابەتەکێ لابەلا بو نموونە یاسا هەلبژارتنێن ویلایەتان و یاسا دەرمالی و ئێمتیازاتێن ئەندامێن پەرلەمانی. ئەندامێ پەرلەمانی خوە خودان ئیمتیازە کو بویە ئەندامێ پەرلەمانی و بویە نوینەرێ خەلکێ، واتە پێدڤیە بەرژوەندا خوە بێخن پاش یا گەلێ خوە، چونکە ئەو نەینەرێ خەلکێ یە و یێ چووی وی جڤاتێ نەک نوینەرێ خوە یە داکو بو خوە سەروەت و سامانێن خەلکێ کوم بکەتن.
یاساین دەستکرد ب شێوەکێ فەرمی ژ دەسەلاتا یاسا دانانێ دەرچن و ب دەرچوونێ هێزا خوە یا یاسای وەردگرن، ل ڤێرێ دەسەلاتا جێ بە جێ کرنێ کو حکومەتە بەرپرسە کو ب رێکا ڤان یاسایان و زێدەباری دورستکرنا هندەک بریار و رێنمایان ل چوار چوڤێ دەستور و یاسایان کونترولا جڤاکی بکەتن، و بەرەڤانیێ ژ میکانیزما رێکخستنا جڤاکی بکەن.
تاک حەز دکەن یاسا هەبیت و دگەل یاسایێ دانە! بەلێ ئەو خوە حەز ناکەن دناڤ بازنا جێ بە جێ کرنا یاسایێ دا بن. ئەڤەژی رەفتارا مروڤان یا ئاساییە ژ بەر کو مروف پتر حەز دکەن بێ لێ پرسین هەمی شولێن خوە بکەن بەلێ ئەڤە چارەسەری نینە، چونکە هەر جڤاکەکێ ئەم دناڤدا دژین گەلەک مافان بو مە پشت راست دکەتن، و بەرامبەری ڤان مافان هندەک ئەرک و کاری ژی بەرامبەر ژ تاکی تێتە خواستن.
بو زڤرینا ڤێ میکانیزمێ پێدڤیە هەر تاکەک هەمبەر ڤان ئەرک و کاران هەست ب بەرپرساتیێ بکەتن و رێزێ لێ بگرت چونکە هەرکەسەک ل دیڤ حەز و خواستێن خوە رەفتارێ بکەتن و هەست پێ نەکەتن هزر بکەن کا دێ رەوش ب چ ئاوایەکێ دا چیتن! سەرەرایی وێ چەندێ کو هەر کەسەک دزانیتن رێز لێ نان ل بنەمایێن رێکخستنا جڤاکی زەمینەکێ خوەش دکەتن بو ئاسودە کرنا ژیانا هاوەلاتیان.
حکومەت کو جێ بە جێ کارە پێدڤیە هیچ نەرماتیێ هەمبەر دەست درێژێ لسەر یاسایێن وەلاتی نیشان نەدەتن، ب هێجەتا جیوازیا کەسایەتی و یا بەرپرساتی و پرنسیپێ ئاگەهدار نەبوون ل یاسایێ ب هەمی رەنگەکی قەبوول نەکەتن.
هەر دەست درێژیا تێتە کرن لسەر یاسایێ ژ سەنگێ حکومەتێ کێم دکەتن و لاوازیا وێ نیشان دەتن، ژبەر وێ چەندێ کو هێزا وەلات د جێ بەجێ کرنا یاسایێ و سەروەر راگرتنا وێ یە. زێدەباری وێ چەندێ کو هەر سێ موئسساتێن دەستوری کارتونی نە و تەنها وەک روتینەک هاتیە پێک ئینان، خەلک ژی پاشکەفتی یە کو ڤان هەمی ئالوزیێ و بێ سەروەریێ دبینن و چ هەلویست نەبیت، و ل هێڤیێ بت کادێ چ چێبیت. چونکە گەل ژێدەرێ دەسەلاتێ یە و بو کەسێ نینە خوە ژ یاسایێ مەزنتر ببینت، و ببیتە رێگر د سەروەر راگرتنا یاسایێ دا.
