رامانا فیدرالیەتێ
ریه و ریشاێن پەێڤا فیدرالیەت بو پەێڤا فوئودوس یا لاتینی دزڤریتە ڤە، واتا وێ گرێ بەست یان پەیمان.
ژلایێ زاراڤی ڤە ژی هەر ب هەمان شێواز هاتیە شروڤە کرن، پەیمان یان ئێکگرتن. ب شێوەکێ بەرفرەتر حکومەتەکا پێک هاتی ژ چەند کیانێن ( مەرج نینە ئەڤ کیانە چ بیت وەلات بیت یان هەرێمەکەک بیت) جودا جودا و بە پێ پەیمانەکێ ملکەچی دەسەلاتا پێک هاتی بن.
د پەرتوکا فیدرالیەت و جڤاکێن چەند نەتەوەی دا هاتیە ناساندن ب: کومەلەکا بنەما و پرنسیپن بو رێکخستن و برێڤەبرنا وەلاتەکی و شەنگستێ وی هەبوونا سەربخوەیێ دناڤبەرا سەنتەری و ویلایەتن ب سەر وی ڤە.
ئه‌م دشێن وه‌ك پێناسه بێژین كو فیدرالیەت به‌لاڤ كرنا ده‌سه‌لاتا دناڤبه‌را دوو حكومه‌تا یان پتر كو ده‌سه‌لاتداریێ دكه‌ن لسه‌ر خه‌لكه‌كێ و لسه‌ر هه‌ریمه‌كا جوگرافى یا دیار کری، ب مەرەما دویر بوون ژ حوکمێ سەنتەری و بەشداریا هاووەلاتیان ب شێوەکێ فراوانتر ل پروسێسا سیاسی و جهێ بریاری.
ئێکەتیا فیدرالی جڤاکەکێ سیاسییە و پەیمانەکە دناڤبەرا چەند ویلایەتا کو ل چارچوڤێ مافێن ناڤخویێ پەیوەندیان دناڤبەرا ئێک و دوو خورت دکەن و شەنگستی هەڤگرتنا وانا جوگرافیا هاوبەش، زمانى، باوه‌رێن ئایینى، داب و نه‌ریتێن ره‌وشه‌نبیرى یێن جوراوجورە ، کو حەز دکەن لبن چارچوڤێ دستوره‌كێ هاوبەش دا بژین، و به‌هره‌مه‌ند بن ژ دەلیڤا سه‌ربخوییه‌كا ناوچه‌یى و ئابوورى و جڤاكى، بەلێ راپەراندنا کاروبارێن ژدەرڤە ب دەولەتا ناوەندی راسپێرن.
جیمز مادیسون د گوڤارا فیدرالی یا ژمارە ٤٦ دبێژیت " حكومه‌تا فیدرالى و حكومه‌تێن ویلایه‌تا د دورهێلێ دا دوو سه‌نگن و دوو بهانه سه‌ر گه‌لى، به‌لێ گه‌له‌ك ژێك جیوازن ،و شیانێن جودا جودا هه‌نه ،و ئارمانجا وان جێ به جێ كرنا مه‌به‌سته‌كا جودایه".
دەسەلاتدارێن فیدرالی به‌رپرسێن هه‌لبژارتى نه كو رادبن بو جێ به جێ كرنا سیاسه‌ته‌كا باش بو پێدڤیێن ناوچه‌ى و هه‌رێمایه‌تى و دگه‌ل حكومه‌تا ناوه‌ندى كار دكه‌ن بو نه‌هێلان و چاره‌سه‌ركرنا گه‌له‌ك ئاریشێن به‌رهنگارى وه‌لاتێ وان دبن، واته حكومه‌تا ناوه‌ندى دێ ب رێكا به‌خشینا چه‌نده‌ك ژ ده‌سه‌لاتا خوه بو حكومه‌تێن ناوچه‌یى دێ ژلایه‌كێ دێ شێتن رێژه‌كا باشتر ژ هاووەلاتییا به‌شدارى پروسیسا سیاسى كه‌تن و وان بێخیته به‌ر به‌رپرساتیێ به‌رامبه‌ر جڤاكى و ژلایه‌ك دیتر ئه‌و بارگرانییا كو دكه‌ڤیته سه‌ر حكومه‌تا ناوه‌ندى وه‌ك گه‌هشتنا بو گوهدارى كرنێ ل گله و گازندێ هاولاتیان دێ ب رێكا حكومه‌تێن هه‌رێمایه‌تى و ناوچه‌یى ئێنه ئازراندن و بو جهێن بلندتر دێ هێنه بلند كرن. لێ درئەنجامدا دەسەلات ل هەردوو ئاستا دان بەرپرسن بەرامبەر گیر و گرفتێن هاووەلاتییان.
هەر وەسا سیستەمێ فیدرالی ده‌لیڤێ بو پارتێن سیاسى به‌رهه‌ڤ دكه‌تن بو پتر خزمه‌تكرنا ده‌نگده‌رێن خوه، ئه‌گه‌ر هات و پارته‌كا ده‌ستنیشانكرى نه‌شیا به‌شدارى ده‌سه‌لاتا دانانێ و جێ به جێ كرنا ناوه‌ندى بتن بو وێ هه‌یه به‌شدار بیتن د ئاستێن هه‌رێمایه‌تى و ناوچه‌یى دا.
پەیدا بوونا فیدرالیەتێ
فیدرالیەت د بارودوخێن جودا جودا دا پەیدا بوویە، واتە ئەڤ سیستەمە ل ناڤبەرا دوو چەرخێن چووی کەفتیێە ژێر کارتێکرنا زنجیرەکا پێلێن مێژووی، بێ گومان د پێڤەژویا مێژوێ دا جهان بینەرێ دەسەلاتداریا تاکەکەسی بویە و دەرەنجامێ وێ و کومڤەبوونا هەمی هێز و شیانێ ل جهەکێ. زێدەباری وێ چەندێ هەڤپشکیا نەتەوەی، زمانی، چاندی، مەترسیێن دەرەکی و بەرژوەندا ژی ئەگەرێن دیترن بوینە بو دورست بوونا ئێکەتیا فیدرالی.
پێلا ئێکێ یا پەیدا بوونا ڤی سیستەمی ل چەرخێ ١٧ ل ئەوروپا بوویە، ئەڤ بابەتە وەک بیردوزەک هاتە پێش بو دەستڤەئینان و بەرقرار کرنا ئاشتی و ئازادیێ و دوماهیک ئینان ب شەرێ چەند سەد سالی ل ئەوروپا. خودانێ ڤێ بیردوزێ ئیمانوئیل کانت بیردوزا خوە بڤی رەنگی دیار کر: بو دەستڤەئینانا ئاشتی و سەقامگیریێ و دادپەروەریێ وەلاتێن سەربخوە و میللی پێدڤییە بەشەکێ ژ دەسەلاتا خوە پێشکێشی لایەنەکێ بەرزتر بکەن.
ئەڤ وەلاتێن لسەر ڤی سیستەمی هاتینە دورست کرن، سویسرا و ویلایەتێن ئێکگرتیێن ئەمریکی بوون، کو هەر ئێک د جه و دەمێ خوە دا کیانەکێ جودا جودا هەبوویە پێش پێک هاتنا فیدرالیەتێ. هەروەسا پێدڤیە ئاماژە پێ بهێتە دان کو ئەڤ وەلاتە پێش سیستەمێ وان ێ فیدرالی ب سیستەمێ کونفدرالی دهاتنە برێڤەبرن، ل ئەمریکا ئەڤە ژی بو ماوەی هەشت سالان دوماند هەر ژ سالا ١٧٨١ تاکو سالا ١٧٨٩ هوکارێن هەلوەشاندنا وێ ب سەدەما لاوازیا دەسەلاتا ناوەندی ل کونفیدرالیێ ١٣ ویلایەتا ل ویلایەتێن ئێکگرتیا ئەمریکا چارەسەریا وێ د فیدرالیەتێ را دیت بو بهێزکرنا دەسەلاتێ ل سەنتەری بریارێ بەرامبەر پێک ئێنەرێن وێ. بەلێ ل وەلاتێ سویسرا ب ئاوایێ ئەمریکا نەبوویە ژبەر وێ چەندێ ئێکەتیا وان یان کونفدرالی پتر ژ پێنج چەرخا دوماند و پاش زنجیرەکا شەرێن ئەهلی ێن دەم کورت ناچار بوون کو چاڤ ل نموونا ئەمریکا بکەن و ل سالا ١٨٤٨دەستوورەک دارشتن و سیستەمێ خوە بو فیدرالیەتێ گوهارت. زێدەباری ڤێ چەندێ ل دوماهیکا چەرخێ نوزدێ ل ئەمریکا لاتین ژی سیستەمی ئێکەتیێن فیدرالی ب خوەڤە دیت بو نموونە ئەرجەنتین و مەکزیک و برازیل و ئندونیزیا.
پەیمانا فیلادلفیا ل ئەمریکا ئێکەمین تەجرەبە بوویە کو هزرو بیرێن فیدرالی تێدا هاتینە دانان.
شێوازێ دورست بوونا ئێکەتیا فیدرالی
ب دوو شێواز تێتە پێک ئینان:
ئێکەم وەلاتێن جودا جودا کو هەر ئێکێ کیانەکی سەربخوە هەبیتن، خوە بدەنە ئێک و ئێکەتیا فیدرالی پێک بینن. بو نموونە وەلایەتێن ئێکگرتئێن ئەمریکی.
دووەم ژێکڤەبوونا دەولەتەکا ئێکگرتی بو چەند دەولەتا. بو نموونە ئێکەتییا سوڤیەت.
گرنگیا فیدرالیەتێ
بێ گومان گرنگیا فیدرالیەتێ د ئاستێ پێشەوازیکرنا جیهانی و ئاستێ حەزکرنا وەلاتان لسەرە، زێدەباری ڤێ چەندێ ل ڤان چەند سالێن داویێ دبینین زور گرنگی پێ تێتە دان، نەمازە ئەڤرو ٢٨ ژ وەلاتێن جیهانێ کو نێزیکی ٤٠٪ خەلکێ جیهانێ دناڤدا دژین، خوە ب فیدرالی دناسن. ئەڤ وەلاتە ژی پرانی، وەلاتێ دیموکراتی نە کو خودی سنورەکێ بەرفرەه و گەلەک خەلکەکی نە.
ئەگەر ئەم هزرا خوە بکەین د جهێ ئەڤ سیستەمە لی تێتە پیادە کرن دبینین پتر ل وان وەلاتا هاتیە و دهێتە پیادە کرن کو پێشتر ململانەکا چەکداری لی هەبوویە و دەسەلاتداریا وان دەسەلاتداریا تاکە کەسی بوویە، بو نموونە بوسنا و عێراق ئەڤرو وەک دوو وەلاتێن فیدرالی تێنە ناسین، پێکول هەنە کو ل نیپال و سریلانکا ژی ئەڤ سیستەمە بهێتە جێ بەجێ کرن.
شەنگستێ فیدرالیەتێ د چی دانە؟
بو چێکرنا ئێکەتیا فیدرالی گەلەک ژێدەر داکوکیی لسەر چار فاکتەرا دکەن وەک دیموکراسیەت، مافێ چارە نڤێس، بەشداریا سیاسی و دابەشکرنا دەسەلاتێ. ب دیتنا من دابەشکرنا وان وەک فاکتەر ناهێتە زانین چونکو هەر سێ خال د راستیا خوەدا پرنسیپێن دیموکراتیەتێ دهێنە ناسین.
هەبوونا دیموکراسیەتێ ل هەمی بیاڤاندا روەلەکێ بەرچاڤ هەیە نەخاسمە کو مەبەست ژێ دەسەلاتدارییا گەلی یە، تایبەت ل وان وەلاتا کو دخوازن ئێکەتیەکا فیدرالی پێک بینن، لەورا پرنسیپێ مافێ چارەنڤێس ب هاووەلاتیان دزڤریتە ڤە، و چ وەلاتەکی د چارچوڤێ ئێکەتیا فیدرالی ماف نینە ب حوکمێ هێزا خوە دەستێوەردانێ بکەتن د کاروبارێ وەلاتێن لاواز و بریارێ لسەر مافێ چارەنڤێسێ وان بدەتن بو نموونە هەرێما کوردستانێ بریاری دێ لسەر مافێ چارەنڤێسێ خوە دەتن ل داهاتی کا دی مینت ل گەل عێراقێ یان نە و د دەستورێ فیدرالیێ عێراقی ئەڤە هاتیە پشتراست کرن.
بەشداریێ هاووەلاتیان د پروسێسا سیاسی تایبەت ئەو بریارێن ل سەری تێنە وەرگرتن کو ب شێوەکێ راستەوخوە کارتێکرن ل سەر پرسگرێکێن خەلکەکێ هەین، پێدڤییە بو خەلکێ مافێ رفراندومێ بهێتە پشت راست کرن و بریار ژی لسەری ناهێنە وەرگرتن ئەگەر پێدڤی نەبیت و رەئیا هاووەلاتیان نەهێتە وەرگرتن بو نموونە هەریما کیبک ل کەنەدا یان ژی کێشا یوری ل ئێکەتا ئەوروپا دا کو خەلکێ هندەک وەلاتان ب رفراندومی پشتەڤانی و دژاتی یا خوە بو دیار کری. دابەشکرنا دەسەلاتێ ژی شەنگستێ دیموکراتیەتا راستەقینەیە کو پێدڤیە دەسەلات دناڤبەرا هەرسی دەسەلاتان( یاسا دانانێ ، جێ بە جێ کرنێ و دادوەریێ) لسەر ئاستێ ناوچەی و ناوەندی بهێتە دابەشکرن. و دابەشکرنا دەسەلاتێ ژی د دەستورێ فیدرالی دا تێتە رێکخستن.
هێزا فیدرالیەتێ بەرامبەری سیستەمی سەنتەری د وێ چەندێ دانە کو هاووەلاتی دێ ب شێوەکێ بەرفرەه بەشدارێ هەلبژارتنێن جوراو جور بیت ژ وانا جڤاتا فیدرالی، ویلایەتان و باژێران زێدەباری هەلبژارتنێن نافخوەییا ریکخستنا سیاسی، واتە هاووەلاتی پتر دێ بەشدار بیت د چێکرنا وان بریاران کو پەیوەندی ب وی ڤە هەین، ژلایەکێ دی ڤە ئەڤ سیستەمە خزمەتا بەرفرەه کرنا و زەنگینکرنا بنکی کەلتوری و وورەیی دکەتن ل دەڤ هاووەلاتیان ب رێکا پەیوەندیێن بەردەوام دناڤبەرا وانا و گوهداری کرن ل بیر و بوچوونێن جودا جودا د چارچوڤێ ئێکەتیا فیدرالی.
جورێن فیدرالیەتێ
ب شێوەکی گشتی فیدرالیەتێن هاتینە پێک ئینان گەلەک ژ ئێک دوو جیوازن، واتە دیارکرنا نموونەکێ زور ب ساناهی نینە چونکە گەلەک جیوازی دناڤبەرا وان دا هەنە، و ئەڤ جیوازیێە بو گەلەک سەدەمێن ئابووری، جڤاکی…..هتد دزڤریتەڤە. گەلەک وەلات گەلەک مەزنن و گەلەک وەلات بچووک، وەلات هەنە دەولەتمند و وەلات هەنە فەقیر. گەلەک وەلات هەنە کو چەرخەک لسەر دیموکراتیەتا واندا بووریێە بەلێ هندەک تازە دیموکراتی نە. بو نموونە سویسرا و بوسنا.
گەلەک وەلات هەنە کو پێکهاتیێ وێ یێ جڤاکی ژ ئێک جورە واتا مێژوویەکا هەڤپشک، نەتەوە، زمان، چاند و ئایین…….هتد، بەلێ ل هندەک وەلاتان جیوازیەکا ئێکجار مەزن هەیە ژ ڤی لایەنی ڤە بو نموونە ئەم دێ باس ل وەلاتەکێ وەک عێراقێ کەین کو خودی دوو نەتەوەێن سەرەکی یە و چەند نەتەوەک ل ناڤدا هەنە، ئایینێ فەرمیێ وەلاتی ئیسلامە بەلێ چەند ئایینێن دی ژی لێ ناڤدا هەنە، زێدەباری مەرجەعێن ئایینی دناڤ ئایینی خوە بخوە.
ژلایێ هەیکەلی ژی ڤە گەلەک جیوازی هەیە دناڤبەرا سیستەمێن فیدرالی تایبەت د پێکهاتێ وان ێ نافخوی بو نموونە ل هندەک فیدرالیا دەسەلاتا ناوەندی، سەنتەری(مرکزی) گەلەک ب هێزە بو نموونە هند و ئسپانیا. ل هندەک سیستەمان دا بەلاڤکرنا دەسەلاتێ زور بەرچاڤە و ل هندەکێن دی ژیک گەلەک ئالوزە. جاران ژی سەروک وەزیران و پەرلەمان هەیە و جاران ژی سەروک و دەزگەهی یاسا دەیناتنێ هەیە.
دابەشکرنا دەسەلاتێ دناڤبەرا دوو ئاستێن دەسەلاتا فیدرالی
بو دابەشکرنا دەسەلاتێ دناڤبەرا ئێکەتیا فیدرالی و دەولەتێن ناوچەیی داکوکی لسەر پابەند بوون ب دەستورێ ئێکەتیا فیدرالی تێتە کرن و سێ خال هەنە:
خالا ئیکەم کو ب شێوەکێ ئێکجاری دەسەلاتێن ئێکەتیا فیدرالی و دەولەتێن ناوچەیی بهێنە دیار کرن ئەڤە ژی گەلەک ب ساناهی نابیت کو دەستورەک بهێتە دارشتن کو هەمی دەسەلاتا تێدا دیار بکەن.
خالا دووێ داکوکیێ لسەر وێ چەندێ دکەتن کو پێدڤیە د دەستورێ فیدرالی هەمی دەسەلاتێن دەولەتا ناوچەی دیار بن.
خالا سێ هەر د دەستورێ فیدرالی دا هەمی دەسەلاتێن ئێکەتیا فیدرالی بهێنە دیار کرن، ئەو دەسەلاتێن باس لی نەهاتی کرنێ دێ مینن بو دەولەتێن ناوچەیێ و پێدڤیە دەسەلاتا ناوچەی جێ بە جێ بکەتن. بەلێ دەستورێ ئێکەتیا فیدرالی ب شێوەکێ ئاشکرا باس ل کاروبارێن خوەێن لسەر ئاستی ناوەندی دکەتن بو نموونە ژ گرنگترین کاروبارێن دەولەتا ناوەندی، دارشتنا سیاسەتا دەرڤە، لەشکەری، نافخوی، ئابووری، ئێکەتیا ناسناما، پەیمانێن نیڤ دەولی، بودجا فیدرالی، ئێک پارچەیی یا وەلاتی و دەسەلاتداریا ناوەندی. کاروبارێن دەسەلاتا ناوچه‌یى ژی کارتێکرنەکا راستەوخوە لسەر كومه‌لگه‌هێن ناوچه‌یى هەیە بوو نموونە هاتن و چوون، پولیس و ئاگرڤه‌مراندنێ ،رێڤه‌برنا خاندنگه‌ها و یاساین ساخله‌مى و ئاڤادانكرنێ ژوان كاروبارانە.
دەولەتێن ناوچەی ژیک دەستورێ خوەێ ناوچەی هەیە و پێدڤیە ماددێن وێ دگەل دەستورێ ئێکەتیا فیدراکی هەڤبگرن ئانکو هەڤدژ نەبن، بەلی ئاریشە نینە کو دەستوری وەلاتێن پێک هێنەرێن فیدرالی هەڤدژ بن ل گەل ئێک د خالەکا دەستوری دا.
دوماهیک هاتنا ئێکەتیا فیدرالی
ئێکەتیا فیدرالی ب دوو رێکا ب دوماهیک تێت ئەوژی:
ئێکەم ئەو دەولەتێن پێکهینەرێن ئێکەتیا فیدرالی دێ زڤرنەڤە بو شێوازێ خوەێ دەسپێکی، ئانکو دەولەتێن سادە و دێ ژ شێوازێ خوەیێ ئێداری هێنە گوهوری بو شێوازێ دەولەتا سیاسی.
دووەم ژێک ڤەبوونا ئێکەتیافیدرالی بو دەولەتێن بچووک وەک پارچە پارچە بوونا ئێکەتیا سوڤیەت.
