وەلات کومەلەکا موئسساتێن یاسایی، سیاسی، ئیداری و لەشکەری یە، ژلایەکێ ئەرکێ وێ برێڤەبرنا دەسەلاتی و رێکخستنا وێ یە ب مەرەما پەیدا کرنا سەقایەکێ ئارام و ئازاد ل ناڤ وەلاتی ب رێکا پاراستنا سنور و ئەکتیڤ کرنا رولێ هێزێن پاراستنا نافخو و دەرڤە و ژلایەکی دیتر رێکخستنا ژیانا روژانە یا هاوەلاتیان و خزمەتا گشتی.
بو راپەراندنا ئەرک و کارێن خوە دەسەلات ناچارە هندەک یاسا و رێنمایان دابنێت کو ب شێوەکێ گشتی ژلایێ دەسەلاتا یاسا دانانێ تێنە دانان و راگەهاندن و دەسەلاتا جێ بە جێ کرنێ کو حکومەتە رادبیت ب شروڤەکرنا هندەک ژڤان یاسایان وەک بریار و فرمان بو رێکخستنا کارو بارێن دام و دەزگەهێن خوە ل چوارچوڤێ وەلاتی دا.
ئەڤان یاسا و رێنمایان باندولا خوە دیر و نێزیک لسەر تاکی هەیە، بە پێ بەشدار بوونا وی د وێ بازنا ئەو دناڤدا دژیت وەک خێزان، گوند، عەشیرەت، شار و لدوماهیکێ وەلات و ژلایەکێ دی پارتێن سیاسی، دام و دەزگەهێن میری و سازیێن سڤێل….هتد.
ئەڤ چەندە دێ بیتە ئەگەرێ پەیدا بوونا پەیوەندیەکا خورت دناڤبەرا هاووەلاتی و دەسەلاتێ دا، و وەک گرێ بەستەکێ دناڤبەرا هەردوو لایەنا دهێتە بەستن، ل پێ ڤێ گرێ بەستێ هاوەلاتی ناچارە کو ملکەچی یاسا و فرمانێن بن، دانا باجێ، قه‌بوول كرنا ژێده‌رێن ده‌سه‌لاتا هه‌لبژارتى و رێزگرتن ل مافێن تاكێن خودان دیتنێن جیواز ژى ژماره‌كا دیتره ژ پێگیریا. هەر وەسا دەسەلات ژی گەش و هەوایەکێ سەقامگیر و ئارام بو ژیانا هاوەلاتیان دابین دکەتن لسەر هەموو ئاستان لگەل رێز گرتنێ ل بنەمایێن مافێ مروڤی. ب کورتی مەرەم ژێ هەرمافەکێ ئەرکەک بەرامبەر خوە هەیە.
ئایا بەرپرساتیا هاووەلاتیان دناڤ وەلاتی تەنێ ئەوە کو بەشداری پروسێسا هەلبژارتنا ببن هەر چەند سال جارەکێ، دگەل ملکەچ بوونا وان ب یاسایا و رێنمایێن دەسەلاتی، بێ گومان پتر ژ ڤێ چەندێ بەرپرساتی ب هاووەلاتی تێتە راسپاردن. پێدڤیە هاووەلاتی زور گرنگیێ ب دەتە ئەرک و کارێن دەسەلاتا خوە و چاڤدێرەکێ هەرە هشیار و سەر خوە بیت بو هەلسەنگاندنا بەرنامە و پروگرامێن وان، سەرە رایی داکوکی کرن ل مافێ خوە یێ تایبەت پارێزڤانەک بیت بو سەروەت و سامانێن وەلاتی خوە، و بەرسنگێ هەر دەست درێژی لسەر سەروەت و سامانێن وەلاتی بگرن، زێدەباری هەلویست وەرگرتن بەرامبەر سیاسەتێ خراب و پاشڤە رو و کەڤنار کو دبنە ئەگەرێ پەیدا بوونا هەژاری و ئێشێن گران لناڤ جڤاکی دا.
هەروەسا وەکی مە باس لێ کری گەلەک گرنگە هاووەلاتی رولێ خوەیێ دورست بگێریت ناڤ وەلاتی دا، بێ گومان ئەف چەندە بە دی ناهێت ئەگەر هاوەلاتی نەشێت جیوازیێ بێخیتە دناڤبەرا ماف و ئەرکێن خوە. دەمێ باس ل بەرپرساتیا هاووەلاتیان تێتە کرن پێویستە هاووەلاتی دناڤ وەلاتێ خوە دا پارچەک بن بو پێش ئێخستنا وەلاتی نەک خرابکرنا وێ، و نەبوونا هەلویستێ هاوەلاتیان بەرامبەری چەوتیێن دەسەلاتی ئێکە ژ مەترسیدارترین دیاردێن ژناڤ چوونا وەلاتی. پێدڤییە دەمێ کارەکێ باش تێتە کرن باس لێ بهێتە و ب گەرمی پێشەوازی لێ بهێتە کرن و دەمی کارەکێ چەوت تێتە کرن ب توندی بهێتە رسوا و شەرمزار کرن.
په‌یڤه‌ك گه‌له‌ك جاران تێته بكار ئینان نه‌خاسمه ده‌ما هاووەلاتى دبینیتن كو به‌رپرسه‌ك یان ده‌زگه‌هه‌كێ حكومه‌تێ یا كو وان ب شێوه‌كێ ئازادانه ده‌نگێ خو دایێ و هه‌لبژارتى چه‌وتیه‌كێ ئه‌نجام دده‌ن و دبێژن"من شوله ژێ یه" ب هیچ شێوەی نابیت هاووەلاتی پەیڤا من شولەژێ یە بکار بینیت بەرامبەر دیتنا چەوتیان، بێ گومان گوتنا ڤێ پەیڤێ تەنها بو پاراستنا جهێ خوەیە. ب راستی گوتنا وێ گه‌له‌ك ب ساناهى یه لێ دەر ئەنجامدا هاووەلاتی ژی بەشەکە ژ ئەوێ چەوتیا هاتی کرن ئەگەر لێ نەپرست.
دەسەلات یان ئەو گروپێن دەسەلاتی بریڤە دبن بشێوەکی گشتی پێ خوەشە هاووەلاتی خوە بێ دەنگ بکەن لسەر هەمی چەوتیان و چ هەلویستا وەرنەگرن، داکو بگەهنە ئارمانجێن خوە چ وەک رێکخستنا سیاسی یان گروپ یان بنەمال یان تاک، لەورا بێ دەنگیا هاوەلاتیان لسەر کریارێن وان رەنگە شەرعیەتەکێ دەتە وان، و بەرسڤا وانا دبیتە ئەو کو ئەم پێ ئاگەهدار نەبووینە کو دوخەکێ ب ڤی رەنگی پەیدا بوویە، ئەگەر هەر ژ زودا داهێتە چارەسەر کرن. یان ژی دبێژن وەێن هەلبژارتین، هاووەلاتی پێدڤیە بزانیت کو ژێدەرێ دەسەلاتێ ئەون، و ئەوێ هاتیە هەلبژارتن بو کێمترین پوست تاکو بلندترین پوست پێدڤیە لبەر خوە و کارێن خوە راوستای بیت و ئەگەر ئەرک و کارێن پێ هاتینە راسپاردن ب باشترین شێوە نەراپەرینیت پێدڤیە ل پوستێ خوە نەمینت، پراکتیک کرنا ڤێ چەندێ ل روژ هەلاتا ناڤین ب زەحمەتە لێ ئەگەر هاووەلاتیان چەند جاران بەرامبەر ڤان جورە کاران هەلویستی وەربگرن بێ گومان وەکی بەرپرس چەوتیەکێ ئەنجام ددەتن ئەو خوە دێ داخوازا لێبردنێ دکەتن و دەست ژ کاری دکێشت، وەکی وەلاتی فنلندا کو وەزیرێ ساخلەمیا وان لسەر کیستێ دەولەتی سێ جاران تەلەفونا ژنا خوە کربوو ل دەرڤەیێ وەلاتی، هەر وەسا ل وەلاتێ سوید کو شاردارا باژێرێ استهکولم ل دەمێ داگرتنا پانزینێ بو ترومبێلا خوە یا تایبەت ژ بلێتێن دەولەتێ مفا وەرگرت بوو سەرەرای وێ چەندێ کو بەرامبەری دادگەهێ سویند خوار بوو کو دەمێ داگرتنا پانزینێ من تازە زانی کو پارێن من ێن تایبەت نەل گەل منن. ل دەمی رودیانا ڤان هەر دوو رویدانا هاووەلاتیێن وان پێكڤە ئەڤ چەندە رسوا و شەرمزار کرن لەورا بێ دوو دلی وانا دەست ژ کارێ خوە کێشان.
ل وه‌لاتێن دیموكراتى دا هاووەلاتى به‌رپرسن به‌رامبه‌ر كریارێن هه‌ر به‌رپرسه‌كێ و پێدڤى یه لێ بپرسن و دیفچوونا وى بكه‌ن و ل هه‌مان ده‌م دا هزرا خو بكه‌ن د وێ هه‌لسه‌نگاندنا وان كرى بو وى به‌رپرسى ده‌مێ هه‌لبژارتنا و هزر کرنا وان بو وێ رێکخستنێ یان وی کەسی خەلەت بوویە و پێدڤى یه بو داهاتی دیسان توشى ڤان جوره چه‌وتیا نه‌بن چونكه نه‌شایسته بوونا كه‌سى بو جهێ هاتیه به‌ربژاركرن بو هاووەلاتیان ژى دزڤریتە ڤە.
گوتنا په‌یڤا من شوله ژى یه ئاخفتنه‌كا به‌ره‌لاییه و دویره ژجڤاكێن پێشكه‌فتى و بتنێ ل وان وه‌لاتا تێته گوتن كو ژ یموكراتیه‌تى دویرن، حكومه‌تا دیموكراتى به‌روڤاژیا سیسته‌مێ دیكتاتورى بو خزمه‌ت كرنا هاوه‌لاتیان هاتیه پێك ئینان به‌لێ دڤێت هاووەلاتى ژى پابه‌ند بن ب یاسا و فه‌رمانێن حكومه‌تا دیموكراتى چونكه پاراستن ئازادێن تاکێن پێکهێنەر دناڤ وەلاتی دا ژ ئەرک و کارێن وێ نە.
گوتنا په‌یڤا من شوله ژى یه ئاخفتنه‌كا به‌ره‌لاییه و دویره ژجڤاكێن پێشكه‌فتى و بتنێ ل وان وه‌لاتا تێته گوتن كو ژ یموكراتیه‌تى دویرن، حكومه‌تا دیموكراتى به‌روڤاژیا سیسته‌مێ دیكتاتورى بو خزمه‌ت كرنا هاوه‌لاتیان هاتیه پێك ئینان به‌لێ دڤێت هاووەلاتى ژى پابه‌ند بن ب یاسا و فه‌رمانێن حكومه‌تا دیموكراتى چونكه پاراستن ئازادێن تاکێن پێکهێنەر دناڤ وەلاتی دا ژ ئەرک و کارێن وێ نە.
هاووەلاتى د ڤان وەلاتان دا ئاگه‌هدارن كو د حكومه‌ته‌كا دیموكراتى دا نە ته‌نێ وان ماف هه‌یه بەلکو دهه‌مان ده‌مدا به‌رپرساتى ژى کەڤیت لسه‌ر ملێن وانا چونكه ئه‌و دزانن دیموكراتى بوون پێدڤى گه‌له‌ك ده‌مى و كار كرنه‌كا گرانه، و حكومه‌تا ژ خه‌لكى پێك هاتى پێدڤى یه ب هشیارى و هویربینى و پشته‌ڤانیا به‌رده‌واما خه‌لكێ یه، و هەر تاکەک د جهێ خوە دا پشکەکە ژ هەبوونا وەلاتێ خوە.
لەورا ساخله‌م بوونا بارودوخێ حكومه‌تا دیموكراتى،ده‌نگ دانا جار جاران یا هاولاتیان بتنێ به‌س نینه،چونكه ئه‌ڤ حكومه‌ته پێدڤى گرنگى پێدانا به‌رده‌وام ودده‌مێن پێدڤى دا یه ژلایێ ژماره‌ك و رێژه‌كا هه‌ره مه‌زنا هاولاتیان،كو چاڤه‌رێ نه حكومه‌ت ماف و ئازادیێن وان بپارێزتن.
بو ئازراندن و به‌لاڤكرنا بابه‌تێن ناوچه‌یى و وه‌لاتى، هاووەلاتى دشێن مفاى ژ چاپه‌مه‌نیێن ئازاد وه‌ربگرن، چ بوو بەلاڤکرنا دیاردێن پێشیل کرنا یاسایێ و گەندەلیێ بەلێ پێدڤیە هەمی ب بەلگە و گورڤا بهێنە دیار کرنا. و سەرەدانا دادگەهان بکەن ل دیڤ رەنگ و جورێ پێشیلکاریێ و داوا لسەر پێشیلکاران تومار بکەن.
هاووەلاتی دشێن خوه رێك بێخن دگه‌ل رێكخراوێن خو به‌خش و بێ به‌رامبه‌ر یێن تایبه‌ت گرێدایى ب ره‌وشه‌نبیریا نه‌ته‌وایه‌تى، خواندنێن ئه‌كادمى، وه‌رزشى، ئایینى، هونه‌رى و توره‌یى بو گوهرین و ئینان و برنا هزرو بیرا دناڤبه‌را ئێک و دوو بو باشتر لێ ئاگەهدار بوون لسەر رەوشا وەلاتی و ئاستێ خزمەت کرنا بەرپرس و کاربدەستێن دەسەلاتێ ب رێڤە دبن و ببنە فاكته‌رێن ئه‌كتیف د ناڤ وەلاتی دا.
پارێزەر دیار سلیمان
diyar.baran1@hotmail.com
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق