جڤاكێ كورده‌وارى ژى پارچه‌كه ژ جڤاكێ جیهانى، له‌ورا دناڤ ڤى جڤاكى دا گه‌له‌ك دیارده و پرسگرێك و گیرو گرفت دیار دبن و رێژا بلند بوون یان نزم بوونا ڤان دیاردا ژلایەکێ دکەڤیتە بن کارتێکرنا سه‌قامگیریا سیاسى كو ب شێوەکێ راستەوخوە یان نەراستەوخوە كاتێكرنا خوه هه‌یه لسه‌ر سه‌قامگیركرنا جڤاكى و ئابوورى و ره‌وشه‌نبیرى یا خه‌لكێ، له‌ورا پاش پەیدا بوونا چوارچوڤەکێ سه‌قامگیرێ سیاسى ل هه‌رێمى ، هێدى هێدى جڤاكێ كوردستانێ هه‌ولا خو پێگەهاندنێ ددەتن، ژ بو چاره‌سه‌ر كرنا هنده‌ك دیاردێن نەجوان ل ناڤ جڤاكى دا لەورا گرنگیه‌كا ئێكجار مه‌زن ده‌ته بابه‌تێ توندوتیژیێ دژى ئافره‌تێ، لێ گەلەک سەرکەفتی نەبوینە و روژانە پرانیا ئافره‌تێن جڤاكێ مه توشى جورێن توند و تیژیێ دبن د وی چوار چوڤێ ناڤدا دژین.
ئافره‌ت و زه‌لام دوو زیندوه‌رێن گه‌له‌ك غه‌ریبن، ئه‌گه‌ر ئه‌م بێن و ل هه‌ردووا بنێرین دبینین كو بێ ئێك و دوو هەدارا وان ناهێت، هیچ تشته‌ك وه‌ك ئافره‌تێ خوشتڤیاتیا خوه ل ده‌ڤ زه‌لامى نینه و بو ئافرەتێ ژی بەرووڤاژی و رێژه‌كا هه‌ره مه‌زن ژ زه‌لامان نه‌شێن خوه ژێ دویر بكه‌ن،و ئه‌گه‌ر داب ونه‌ریتێن جڤاكى رێكێ بده‌تن هنده‌ك زه‌لام ژ جڤاتێن ژنان رانابن. ژلایەکێ دی لێ بنێرین دبینین کو رێژا هەرە مەزن یا توند و تیژیێ زەلام ل ژنان دکەن.
توند و تیژى دژى ئافره‌تان بكار تێن
هه‌ر كریاره‌كا توند یا كو ژ به‌ر وێ ناراحه‌تیێ ل ده‌ڤ ئافره‌تێ په‌یدا دكه‌تن و دبێته جهێ ئیشاندنا وێ ژلایێ له‌شى، ده‌رونى و سكسى چ دناڤ كومه‌لگه‌هه‌كێ گشتى دا بیتن یان كومه‌لگه‌هه‌كێ تایبه‌ت.
توند و تیژى واته كرێت كرن ، گوتنا ئاخفتنێن خراب، لێدان، كوشتن، سه‌رداگرتن یاكو ژلایێ زه‌لامى یان ده‌زگایه‌كێ یان سیسته‌مه‌كى یان ژى ژلایێ ئافره‌ته‌كێ تێته بكار ئینان ل پێناڤ ملکەچ کرنا ئافره‌تێ بو هندەک مەبەستا.
چارچوڤێ توندوتیژى دژى ئافره‌تێ بكار تێتن چنه؟
• توندو تیژیا خێزانى:
(لێدان، ده‌ستدرێژى لسه‌ر ئافره‌تێ دناف مال دا، په‌یوه‌ندیا سكسى یا ب توندى، سنه‌تكرنا كچان، بكار ئینانا شێوازێ كلاسیكى بو سه‌ره‌ده‌رى كرنێ د گەلدا).
• توندوتیژیا جڤاكى:
(كریارا سكسى ب زورى، راكرنا كچینیێ، ده‌ست نه‌خوشیێن سكسى، ترساندن ژ كارى، بازرگانى ب ژنان، زورى لێكرنا وانا بو ئه‌نجامدانا شولێن خراب).
هوكارێن توندوتیژیێ دژى ئافره‌تێ
1. دەسەلاتداریا مێری ل ناڤ خێزانێ دا، داب و نەریتێن کەڤن بەردەوام ب چاڤەکێ کێم ل ئافرەتێ نێرینە و نوکە بوویە پارچەک خراب ژ رەوشەنبیریا زەلامان بو ملکەچ کرنا وانا. ئافرەت ژی د پێڤەژویا مێژوویێ دا زولم لێ هاتیە کرن، ژبەر کو ژلایێ لەشی ڤە ئەو هێز و شیان نەبووینە بەر سنگێ زولما لێ تێتە کرن بگرن. ئافره‌ته خوە فاكته‌ره‌كێ گرنگه بو هنده‌ك جورێن توندوتیژیێ و ژنافبرنێ، ژبه‌ر رازى بوونا وێ لسه‌ر ڤێ چه‌ندێ وه‌ك لێبورین و ملكه‌چ بوون و بێ ده‌نگ بوون لسه‌ر هه‌ر كریاره‌كا دژى وێ تێته كرن، كو هاریكار و پشته‌ڤانه بو لایه‌نێ توندوتیژ كه‌ر كو به‌رده‌وام بیتن لسه‌ر ڤى رێكێ .
2. هوكارێن ره‌وشه‌نبیرى:
نه‌خانده‌ڤایى و نه‌زانینا شێوازێ سه‌ره‌ده‌ریى كرنێ دگه‌ل لایه‌نێ دیتر و رێز نه‌گرتن ل لایه‌نێ به‌رامبه‌ر، و نه‌زانین و نە شارەزا بوونا وێ بو ماف و ئه‌ركان فاكته‌ره‌كێ هه‌ره گرنگه بو سه‌ر هلدانا توندوتیژیێ دژى وێ، نه‌زانین به‌لكو ژلایێ ئافره‌تێ و توندوتیژكه‌رى بیتن ،بو نموونه نه‌زانینا ئافره‌تێ ب ماف و ئه‌ركێن خوه و نه‌زانینا لایه‌نێ دیتر كو توندوتیژ كه‌ره ب ڤان ئه‌رك و مافان دێ بیته ئه‌گه‌رێ ده‌رباز بوونێ ژ سنوران.
هه‌روه‌سا نه‌باش بوونا ئاستێ ره‌وشه‌نبیریێ خێزانێ وهه‌بوونا جیوازیه‌كا مه‌زن دناڤبه‌را ژن و میرى و تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ئاستێ ژنكێ ژ یێ زه‌لامى بلند تر بیتن دێ جوره‌كێ نه‌سه‌قامگیرێ دناڤ خێزانێ دا په‌یدا كه‌تن كو هیچ هاوسه‌نگى نابیتن دناڤبه‌را هه‌ردوا دا ناچار دێ زه‌لام بو پەیدا کرنا هاوسه‌نگیێ، تایبه‌ت د هه‌لكه‌فتا و بیره‌وه‌ریا دێ رابیتن ب دیاركرنا كێماسیا ل ده‌ڤ وێ و بچووك كرنا وێ ب ئاخفتنێن کرێت و شكاندنا وێ یان ژى لێدانا وێ لبەرامبەر چاڤێن خەلکێ.
3. هوكارێن په‌روه‌رده‌یى:
شه‌نگستێ توندوتیژ یێ كو تاك لسه‌ر هاتى په‌روه‌رده‌كرنێ ئه‌وى یێ كو تاكى دكه‌ته فاكته‌ره‌كێ توندوتیژ، ئه‌ف جوره دێ بیته ئه‌گه‌ر كو توندوتیژكه‌ر ببیته قوربانیێ په‌روه‌رده‌كرنا خوه یا چه‌وت، چونكه دێ هه‌ست كه‌تن كو كه‌سایه‌تیه‌كا لاواز و نه‌باش و بێ باوه‌رى یا هەی، له‌ورا بو راستڤه‌كرن و قه‌ره‌بوكرنا لاوازیا د كه‌سایه‌تیا خوه‌دا دێ ناچار ل داهاتى به‌رف توندوتیژیێ هێته كێشان، له‌روا دێ فشارێ ئێخیته سه‌ر كه‌سێن دەورو بەرێن خوە دناڤ خێزانێ دا، بێ گومان هەڤژینا وێ ل پلە ئەکەم هێت و دێ ب شێوەکێ راستەوخوە کەڤیتە ژێر کارتێکرنا نەزانینا وی. و وه‌كى د گەلەک سه‌ر ژمێریاریه‌كێ دا هاتى دبێژن توندوتیژى توندو تیژیێ دورست دكه‌تن كو رێژا83 % ژ ڤى جورى هاتنە تومار کرن، واتە تاک د گەش و هەوایەکێ توند و تیژ رابوویە لەورا د راپەراندنا کارێن خوە شێوازێ تیژ بکار دهێنیت. هه‌روه‌سا وه‌كى كوره‌ك دبینیت كو هه‌رده‌م ده‌یكا وى یا ژلایێ بابێ وى ڤه تێته لێدانێ دێ، ره‌نگه هزرەکا بچوك د مێشکێ وی دا په‌یدا ببیتن د سه‌هكرنا ژنان دا و هیچ رێزێ ل ئافره‌تێ ناگرتن، ئەو خوە ژێ دبیته فاكته‌ره‌ك بو توندوتیژی بونا وی ل داهاتى، و وێ سه‌ره‌ده‌ریێ و خرابتر دگه‌ل خێزانا خوه بكه‌تن، هەر وەسا ئافرەت دەمێ دمالدا دبینت کو دەیکا وێ یا تێتە قوتان ژلایێ بابێ وی ڤە هەر دەم، دێ لسەر ڤی شێوازی فێر بیت کو هەلویست وەر نەکرتن ژلایێ دەیکێ ڤە زور یا ئاسای یە. ئه‌ڤ جوره ژى 39% حاله‌تا بخوه ڤه دگرتن د ڤان سەرژمێریاندا.
4. داب و نه‌ریت:
لڤێرى گه‌له‌ك داب و نه‌ریتێن جڤاكى ێن كو ریه و ریشالێن وانا بو گه‌له‌ك كه‌ڤن دزڤرن و د كومڤه‌كرنا واندا دبینین كو دیتنه‌كا خراب بەرامبەر ئافرەتا هەبویە وچێكرنا جیوازیێ دنافبه‌را ژنان و زه‌لامان، ئه‌ڤه هه‌موو دێ بیته بچوك كرن و كێمكرنا رولێ ژنان و لبه‌رامبه‌ر مه‌زن كرن و گرنگیه‌كێ دان ب زه‌لاما و رولێ وانا، ئه‌ڤ مافه به‌رده‌وام تێته دانێ بو جڤاكێ مێرى كو مه‌زناتى و هێز و ده‌سه‌لاتداریێ بكه‌تن و ره‌فتارا توندوتیژیێ بكه‌تن دگه‌ل ئافره‌تێ هه‌ر ژ زاروكینیێ ئه‌ڤ چه‌نده ئافره‌تێ بو خوه كرییه وانه و لسه‌ر بریڤه دچیتن و رازیه و دێ هه‌مێ بارگرانیێ لسه‌ر خوه قه‌بوول كه‌تن سه‌ره‌رایێ وێ چه‌ندێ كو گونه‌ها وێ ئه‌وه كو ئافره‌ته.
5. هوكارێن ژینگه‌هى:
پرسگرێكێن ژینگه‌هێ ژى گه‌له‌ك فشارى تێخنه سه‌ر مروڤان وه‌ك قه‌ره‌بالغ و هه‌بوونا كێماسیێ د خزمەت گوزاریان دا و ئاریشا ئاكنجى بوونێ و بلند بوونا رێژا ئاکنجیان و......هتد هه‌مى کارتێکرنێ ل سەر رەفتار و کردارێن تاكى دكه‌ن كو خوه لسه‌ر پێن خوه نه‌گرتن و هەست ب شكه‌ستنێ بکەتن د ناخێ خوەدا، ئه‌ڤه هه‌موو پشته‌ڤانیا وى ناكه‌ن كو دیفچوونه‌كێ ل خوه بكه‌تن بو سه‌ركه‌فتنێ د ده‌ستڤه‌ئینانا كاره‌كێ باش، ئه‌ڤه هه‌مى هوكارێن بو پالدانا وى به‌رڤ توند و تیژیێ دژى كه‌سه‌كێ ژ وى بێ ده‌سه‌لاتتر ئه‌و ژى خێزانا وى یه.
6. هوكارێن ئابوورى:
تێك چوونا بارودوخێ ماددى دناڤ خێزانێ دا و لسه‌ر تاكى و تێك چوونا ئابوورى كارتێكرنا خوه هه‌یه لسه‌ر ئاستێ ژیر وژیارا خه‌لكێ تایبه‌ت بو تاك یان گروپى كو نه‌شێن پارییێ شه‌ڤێ بو خوه و خێزانا خوە دابین بكه‌ن و ئاریشێن ئابوورى كو فشارێ تێخنه سه‌ر تاکان کو توندوتیژ بن و توندوتیژیا خوه ب ئافره‌تێ دشكێنن. ژبەر وێ چەند هزرکرنا خراب کو زەلام هێز و شیانە و ژێدەرێ ئینانا دەرامەدیە بو خیزانێ، دەرەنجام ل دەمێ پێدڤی ب مەزاختنێ ئەگەر زەلام نەشێتن یا پێدڤی بکەتن ناچار دێ رابیت بو لێدانا ژێدەرێ فشارێ، ئافرەت ژی ل پێ ملکەچ بوونا خوە بو زەلامی فشارێ تێختە سەر زەلامی بو دابین کرنا ئازوقەی، ل سەر ژمێریاریەکا دیتر 45% هوكارێن ئابوورى بو توندوتیژیێ هاتینە تومار کرن.
7. توندوتیژیا حكومه‌تێ و ده‌سه‌لاتێ:
توندوتیژیا حكومه‌ت یان د چارچوڤێ وه‌لاتی دا ئه‌نجام دده‌تن و خوه بێ ده‌نگ دكه‌تن. نموونە نەهێلانا بەشداریا سیاسی بو ئافرەتان، دانانا یاسایان بو پاراستنا ژنان و بەرەڤانی نەکرن ژێ، ژبەر لاوازیا دەسەلاتێ و دەزگەهێ جێ بەجێ کرنێ یە کو ئەو هێز و شیان نینە بەرەڤانیێ ژ یاساێن خوە بکەت و هاووەلاتیان ملکەچ بکەتن. زێدەباری چێكرنا یاسایا كو توندوتیژى بن به‌رامبه‌ر ئافره‌تێ یان ژى یاسایێن وه‌سا كو كو دبه‌رژوه‌ندا توندوتیژكه‌ران دابیتن.
ئاكامێن توندو تیژیێ چنه لسه‌ر ئافره‌تێ ؟
• گه‌هشتنا زیانێ ژلایێ له‌شى و سایكولوجى.
• هه‌ست پێ كرنا ژنێ ب ترسێ و نه‌بوونا ته‌ناهى ل دەف وێ.
• نه‌هێلان بو گه‌هشتنا وێ ب مافێن خوه ، وه‌ك مروڤ.
• خراب بوونا هاریكاریا وێ بو به‌شداریێ د پێشئێخستنا جڤاكێ .
• دێ هه‌ست ب گونه‌هباریێ و شه‌رمێ كه‌تن.
• تارى كرن و ڤه‌ده‌ر بوونا وێ و نه‌بونا باوه‌ریێ ب خوه و رێز كرتن ل خوه.
• نه‌شێتن داهاتیه‌كێ ب ده‌ست خوه ڤه بینیتن.
چاره سه‌رى چى یه؟
ژ به‌ر وێ چه‌ندێ كو دیاردا توندوتیژیێ دیارده‌كا زورا كه‌ڤنه و گه‌له‌ك یا به‌رفره‌ه بووى دژى ئافره‌تێ نه‌خاسمه كو ئافره‌ت وه‌ك كه‌رسته‌كێ یان ئامیره‌كێ هاته بكار ئینان چ بو كرین و فروتنێ و......... هتد ،له‌ورا دبینین كو چاره‌سه‌رى یا ب ساناهى نابیتن دناڤبه‌را شه‌ڤ و روژه‌كا دا یا ده‌مه‌كێ كێم، پێدڤى یه كو ژ ریه و ریشالان ڤه و قوناغ به‌ر قوناغ بهێته چاره‌سه‌ركرن و كێمكرنا رێژا توندو تیژیێ لسه‌ر ئافره‌تێ ئه‌ڤه دێ چه‌وا بیتن :
• زڤرین بو یاسایێن خودایى :
یاسایێن كو هه‌مى رێز و حورمه‌ت و كرامه‌ت داینه ئافره‌تێ هه‌روه‌سا پارێزگارى دورست ژى دایه.وه‌كى د قورئانا پیروز دا هاتى:
( وَلَهُنَّ مِثلُ الَّذى عَلَيهِنَّ بِالمَعروفِ ۚ ........ ٢٢٨ البقرة)
(يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً …….١ النساء)
(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَن يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا ١٩النساء)
لەورا بو مه دیار دبیتن كو یاسایێن ده‌ستكرد نه‌شیاینه وێ حورمەت و رێزێ بده‌نه ئافره‌تێ یاكو یاسا خودایى دایه ئافره‌تێ .
جێ به‌جێ كرنا ڤان یاسایا ژلایێ به‌رپرسێن حكومه‌تێ و كه‌سانێن فرمانا ده‌ردئێخن بو هه‌ر كاره‌كێ و دڤێت سزا لسه‌ر بهێته سه‌پاندن هه‌ركه‌سه‌كێ رابیتن ب توندوتیژیێ دژى وان داكو ئافره‌ت هه‌ست ب هه‌بوونا ئاسایش و ره‌حه‌تیێ بكه‌تن چ ل چارگوژیێ مال دا بیتن یان كاركه‌ر یان فه‌رمانبه‌ر بێتن لسه‌ر كارێ خوه یان ژى رێڤینگ بیتن لسه‌ر رێكا خوه.
• هشیاركرنا جڤاكى :هشیار كرنا جڤاكى چ ئه‌ڤ جڤاكه یێ ژنكا بیتن یان ژى جڤاك ب گشتى بیتن. چونكو پێویسته ئافره‌ت بزانیتن كا مافێ وێ چى یه و دێ چه‌وا به‌ره‌ڤانیێ ژێ كه‌تن ، هەر وەسا ده‌نگێ خوه و زولما لێ تێته كرن بگه‌هینیتن جیهانێ ب هه‌مى رێكێن راگه‌هاندنێ و نه‌راوستیت و خوه بێ ده‌نگ بكه‌تن لسه‌ر وان مافا ێن كو ژێ هاتینه ستاندن،داكو بشێتن كیانه‌كێ سه‌ربخوه بو كه‌ساتیا خوه و هه‌بوونا خوه دورست بكه‌تن. د لایه‌كێ دیتر دڤێـتن كو هشیاركرنه‌ك بو زه‌لامان هه‌بیتن ب رێكا كه‌نالێن راگه‌هاندنێ تایبه‌ت به‌لاڤكرنا ره‌وشه‌نبیریا رێزگرتنێ و پاراستناحورمه‌تا وێ یاكو پێك هاتیێ نیڤا كومه‌لگه‌هى یه ئه‌گه‌ر زێده‌تر نه‌بیتن.
• راگه‌هاندن روله‌كێ ئه‌كتیڤتر بگێریتن تایبه‌ت ێن گوهدانى و دیتنێ بو به‌لاڤكرنا ره‌وشه‌نبیریێ بو هه‌مى جڤاكێ و دیار کرنالایه‌نێ نه‌گه‌تیف و لایه‌نێ پوزیتیف بشێوه‌كێ ئاشكرا بو هه‌میا. بو چێكرن یان جێ به جێ كرنا ڤێ چه‌ندێ دڤێت پێنگاڤێن باش بهێنه هاڤێتن داكو یا باش بهێته كرن. زێده بارى ڤێ چه‌ندێ دڤێتن كار بهێته كرن تایبه‌ت سه‌ر ده‌زگه‌هێن نیشاندانێ بو ژێبرنا پارچێن كو بشێوه‌كێ زیندى ژ نێزیك یان ژ دیر پشته‌ڤانیێ ل دیارا توندو تیژیێ دكه‌ن.
• هاندانا و پەیدا کرنا دەلیڤا کارکرنێ بو پەیدا کرنا ژێدەرەکێ ئابووری یێ سەربخوە ژ یێ زەلامی و پاراستنا خوە.
• چێكرنا ده‌زگه‌هێن هاریكار بو په‌روه‌رده كرنا ژن ومیران: تایبه‌ت ژن و مێرین نوى بو چه‌واتیا سه‌ره‌ده‌رى كرنا ساخله‌م و یا دورست دگه‌ل ئێك و دوو دا و به‌رچاڤ وه‌رگرتنا مافێن ئێك ودوو به‌رامبه‌ر ئێك و دوو.هه‌ر وه‌سا ده‌سپێشخه‌ریا نه‌هێلانا توندوتیژیێ هێشتا ل ده‌سپێكا جێ به‌جێ كرنا خوه دایه تاكو گورانكارى د هزر و بیرو دیتن و بوچونێن مه‌دا په‌یدا ببیتن هه‌مبه‌ر ئافره‌تێ .
• چێكرنا ده‌زگه‌هێن پێشه‌وازى كرنێ ل ئافره‌تێن توشى توند وتیژیێ بووین و پشته‌ڤانى كرنا وان ژلایێ ده‌روونى ڤه زێدەباری خزمەتێن ساخله‌می و جڤاكى بو وان.
• یاسا بهێنه چێكرن و ئه‌كتیف كرنا وان بو پاراستن و گرنتى كرنا ژیانا ئافرەتان. و سەپاندن و جێ به‌جێ كرنا یاسایان ژلایێ دەسەلاتێ ڤە لسەر هه‌ركه‌سه‌كێ رابیتن ب توندوتیژیێ دژى ئافره‌تان داکو ئە ژی هه‌ست ب هه‌بوونا ئاسایش و ره‌حه‌تیێ بكه‌تن چ ل چارگوژیێ مال دا بیتن یان كارگه‌ر یان فه‌رمانبه‌ر بێتن لسه‌ر كارێ خوه یان ژى رێڤینگ بیتن لسه‌ر رێكا خوه.
• چێكرنا سه‌نته‌رێن نەهێلانا توندوتیژی بو گوتنا وانا دناف خەلکێ.
• چێكرنا بنگه‌هێن راویشكاریا خێزانى بو پێشته‌ڤانیكرنا خێزانى و هاریكاریا ئه‌ندامێن خێزانێ بو چێكرنا په‌یوه‌ندیێن باش و كارا.
• گرنگی دان و دیڤچوون لسەر کارێ وه‌زاره‌تا كاروبارێن جڤاکی و تایبەتی کەرتێ ئافره‌تان داكو ب ئه‌ركێن خوه‌ێن دورست رابن.
• داینگه‌ه بهێنه زێده‌كرن بو كێمكرنا بارگرانیێ لسه‌ر ئافره‌تێ.
پارێزەر دیار سلیمان
diyar.baran1@hotmail.com
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق