بوو پتر شەفافیەتێ

ل سالا چووی حكومەتا ھەریما كوردستانێ ژمارەكا گرێ بەستا دگەل چەند كومپانییەكا ئێمزا كرینە نەمازە كومپانییا دیلویت بو خزمەتێن پیشەیی و كومپانییا ئێرنست یونگ بو ووردبینی یێ.

ئەز ل ڤێرێ باسێ وێ چەندێ ناكەم كو ئەڤە كومپانیە گەندەلن  و چەند دوسییە نیڤ دەولی لسەر ھەنە یان نە؟  تەنێ دبێژم ئێرنست یونك كومپانیەكە كو ل رێزا چوارێ دھێت لسەر ئاستێ جیھانێ و تایبەتە ب وورد بینیێ د كەرتێ نەفت و گازێ و ژمێریاریێ و كومپانیەكا بناڤ و دەنگە. 

ئەڤ گرێ بەستە بو مە دیار دكەت كو ئەم نە خوەدی ئیرادەنە بو برێڤەبرنا خوە و میللەتێ خوە  چونكە ئەم ھەمی یێن فێری گەندەلیێ بووین، و ب ساناھی نەشێن دەستا ژێ بەردین چونكە ب واژوو كرنا ئەڤێ گرێ بەستێ حكومەتا ھەرێما كوردستانێ یا دبێژت كومپانیێ دەستێ خوە بكەت بەروكا من دا دا ئەز پارا ژ خوە نەدزم وب پارەكێ ھەیڤانەیێ نە كێمتر ژ دوو ملیون دولارا زیدەباری وێ چەندێ كومپانیا ب ھیچ رەنگەكێ كەسەكێ ژ ئاكنجیێن ھەریما كوردستانێ وەرناگرن، ئەڤ چەندە ژی خالەكا دییە بو و دسەلمینت ئەم ھەمی گەندەلین د كریار و كردارێن خوەیێن روژانە، و ئەم بكێر برێڤەبرنا وەلاتێ خوە ناھێن.

لەورا پێشنیار دكەم ھەمی فەرمانبەرێن دناڤ دام و دەزگەھێن حكومەتێ ژی خەلكێ بیانی بن درێكا كومپانیاێن بیانی بھێنە بریڤە برن داكو باشتر شەفافیەت بكەڤیتە كار و چالاكیین حكومەتێ چونكە ئەوانا دان ب وێ چەندێ دا كو پێدڤییە شڤاڤیەتی بێخنە ھەمی سكتورێن حكومەتێ چونكە ئەو ب سەرێ خوە ئەو ھێژاتیا وێ چەندێ نینە پاك بن بو برێڤەبرنا میللەتێ خوە.

دەرکەفتنا ترکیا ژ گوشە گیریێ و جەزائیرەک نوی لسەر کوردان

قەیرانا ناڤخویی و شکەستنا سیاسەتا دەرڤەیا ترکیا بو راگرتنا هەڤسەنگیێ دگەل هەڤپەیمانێن خوە ل پەیمانا ئەتلەنتی(ناتو) و ئەمریکا، تایبەت د سەرەدەری کرنێ دگەل هەڤپەیمانەتیا دژی تیرورێ حکومەتا ترکیا ئێخستە ژێر گومانا هەڤپەیمانەتیا نیڤ دەولەتی یا دژی تیرورێ یا کو ب سەرکێشیا ئەمریکا ل عێراقێ و سوریێ تێتە برێڤە برن، سەرەرایێ وێ چەندێ کو ترکیا وەک یاریکەرەکێ سەرەکی دهاتە هژمارتن ژ بەر رولێ کاریگەرێ  وێ د پرسگرێکێن جیهانی ب شێوەکێ گشتی و ێن روژهەلاتا ناڤین ب شیوەکێ تایبەت ئەڤ رولە  ژلایێ وێ ڤە دهاتە لەیزتن.

لێ ژبەر رانەگرتنا هەڤسەنگیێ و بالانسێ بویە ئەگەرێ وێ چەندێ کو خوە توشی گوشەگیریێ بکەتن نەخاسمە پشتی هنگافتنا فروکەکا روسی دگەل روسیا توشی ئاریشەکا ئێکجار مەزن بووی.

ئەڤ گرژیا دکەتی دپەیوەندیێن ترکی روسی سەرەرایی هەڤدژیا وان یا پێش وەخت ب قازانجا تورکی ب دوماهیک نەهات ، ل گور هزرا ترکی رەنگڤەدانەک دێ هەبیت لسەر خوەش بوونا پەیوندیێن ترکی و هەڤپەیمانیا نیڤدەولەتی، هەروەکی مە ئاماژە پێ کری کو سارییەک کەفتبوو دناڤبەرا وان، لێ ئەڤێ گرژیێ نە تەنها گەرم و گورییەک نەئێخست دناڤبەرا پەیوەندیێ ترکێ و ئەڤێن دوماهیکێ، چونکە نەک نەشیا بالا ئەمریکا و هەڤپەیمانییا نیڤدەولەتی بو خوە بکێشت، پتر ترکیا خوە توش کر ژ سەدەما سیاسەتا ئەردوگانی یا هێز خواز د ناوچێ دا، ئەمریکا ژی ب هاریکاریکرنا ئوپزسیونا سوری ب شێوەکێ گشتی و یەپەگێ ب شیوەکێ تایبەت ترکیا ئێخستە ژێر فشارەکا دەرونی یا مەزن کو ل گور دیتنا من ئەڤێ چەندێ کارتێکرن ل تورکیا کر کو گوشەگیر بیت و ژ دورڤە بینەرێ وێ چەندێ بیت کو روسیا پەیوەندیێن خوە دگەل ئەزەربیجان خوشتر لێ بکەتن داکو وێ ژ داڤێن ترکیا و روژئاڤا بکێشیتە دەرڤە، نەمازە پشتی هەڤ دیتنا سێ قولی یا وەزیرێن (ئیرانی، روسی و ئەزەربیجانێ) پێک هاتی  کو ل گور خواندنا من رولەکێ ئەرینی هەبوویە بو ئیرانێ و روسیا ژلایێ ژئوپولوتیکی چونکە ئەزەربەیجان دکەڤیتە سەر سنورێن ئیران و روسیا و پارچەکا روژ ئاڤا دکەڤیتە سنورێ گورجستان.

ترکیا پەیوەندیێن هەرە باش دگەل جمهوریێن ترکی زمان یێن ژ هەلوەشانا ئیکەتیا سوڤیەت هاتینە دورست کرن هەبووینە ئەزەربیجان ژی کو ب زمانێ ترکی یا ئازەری دئاخڤن  پەیوەندیێن وان د گەل ترکیا ل ئاستەکێ هەرە باش بوو نەخاسمە پشتی سەروکێ ئازەری حیدەر ئەلییوف فروکا خوە یا تایبەت دایە میتا ترکیا ل سالا ١٩٩٩ بو دەستە سەر کرنا (عبداللە ئوجەلانی) ل کینیا، لێ ئەڤ چەندە بو وەلاتەکێ وەک ئەزەربەیجان چ گرنگیەکا خوە نەبوو  کو هەر بمینت هەڤپەیمانەک بو ترکیا گوشە گیر یا کو چ رولەک نەبیت بو خوە بلەیزیت، لەورا خوە پالدایە بەرەیێ ئیرانی روسی سەرەرایی وێ چەندێ کو تێکەلیێن وان دگەل ئیرانێ ل سەر دەمێ ئەحمەدی نژادی ل خرابترین ئاست دابوون لێ پشتی دەست بکار بوونا روحانی پەیوەندیێن وانا گەهشتنە ئاستەکێ هەرە باش و ئەتومسفێرەکا ئێکجار باش بو هەردوو لایەنا روخسا کو ئەزەربیجان ئیرانێ و روسیا وەک پارێزڤانێن سنورێن خوە بزانت.

ئەڤە تێت رامانا وێ چەندێ هەر چەند ئەزەربەیجان ژ بەرەیێ تورکی دیرتر بیت ، سیاسەتا دەرڤەیا تورکی پتر توشی شکەستنێ دبیتن.

لەورا ترکیا و ئەردوگان ب لەز و بەزی دەست دایە رولێ خوەیێ پێش ڤان بویەران و ژ بلند فرینێ دەست داکێشا و بریاردا خوە ژ گوشە گیریێ رزگار بکەتن و هەول دا ب رێکا سەروکێ کازاخستانێ نور سلتان نزاربایف ئێکسەر داخوازا لێ بورینێ بو پوتینی ببەتن و ل دیڤدا داخوازا لێ بورینێ ژێ بکەتن و سەرەدانا روسیا کر سەرەرایی هندەک ئاستەنگان ل دەمێ دەستپێشخەریێ دا بو تورکیای پەیدا بوون لێ هیچ گوه نەدایێ و خالێن هەڤدژێن خوە دگەل روسیا لسەر سوریێ پاشگوه ئێخستن و ئێکسەر پەیوەندی ب حکومەتا سوریێ کر، خورتبوونا پەیوەندیێن ترکیا روسیا تێتە رامانا خورت بوونا پەیوەندیێن ئێران و تورکیا ، و ئێران ژی رولەکێ ئێکجار مەزن دگێریتن. و ترکیا و روسیا ژی ڤێ چەندێ دزانن ئانکو ئیران تێتە واتایە هەبوونا چوار کارتێن فشارێ(عێراق،سورییا، لوبنان و یەمەن) لسەر ئەمریکا و هەڤپەیمانێن وێ، لەورا ئەڤێ پینگاڤا بلەز یا ترکی خوە گەهاندییێ ئاماژەک دایە ئەمریکا کو پێدڤیە لایەنێ دوماهیک پشت بکەتە پەیەدێ ئەگەر نە هەر چار کارتێن من ئێک ژ ئێکێ گرنگترە دێ دگورەپانێ دا مل ب ملێ ئیرانێ و روسیا پێ لەیزم.

ئەڤ چەند روژێن دوماهیکێ ئەم بینەرێن ڤەکێشانا هەلویستێ ئەمریکا و هەڤپەیمانا نە کا چەوا پاشەکێشە ب هێزێن (یەپەگێ) کر، لسەر وێ ئاخا وانا بو رزگارکرنا وێ خوینا سەدان گەنجێن کوردان رشتین، چونکە ئەمریکا بەردەوام بەرژوەندیا خوە دپارێزتن و شکەستنا گروپەکێ چەکدار وەک(یەپەگێ) هێچ بوو گرنگ نینە تەنها داکو ترکیا رازی ببیت، دڤییا ئەم ژبیر نەکەین ترکیا دووەم هێزە لەشکەری هەیە  د پەیمانا ئەتلەنتی (ناتو) وبنگەهێ ئەنجەرلیکێ ئەمریکی ل ناڤ وی وەلاتی دانە و پشتکرنا وی وەلاتی بو ئەمریکا دێ بیتە مەترسی سەر بەرژوەندیێن وی وەلاتی، لێ ژناڤچوونا یەپەگێ هیچ مەترسیێن نابیت سەر بەرژوەندیێن ئەمریکا هەر چەوا کو ل سالێن حەفتیا دا پشت کرییە شورەشا ئەیلولێ و سالا ١٩٧٥ پەیمانا جەزائیرێ لسەر مە پێک ئێنای و خەیانەت ل کوردان کری، ئەڤرو ئەو مێژوو دوبارە بوو. 

    

      

نەخشە رێکا روژ ئاڤا و پیادەکرنا سیستەمێ نویێ جیهانی

بویەرێن مێژووییێن سالا (١٩٨٩ تا ١٩٩١) وەک وەرچەرخانەک تێتە هژمارتن د مێژوویا هەڤچەرخ دا نەخاسمە کەفتنا دیوارێ بەرلینێ و ژناڤچوونا بلوکێ کومونیستیێ دوبارە دەلیڤەکا بەرفرەه بو هزرێن کویرتر روخساند، و ژلایەکێ دیڤە ووتارا بناڤ و دەنگا جورج بوشی ب راگەهاندن و دوماهیک هاتنا شەرێ سار وەک ژ دایک بوونا قوناغەکا نویە بو سیستەمکرنا جیهانێ سەر ژ نویڤە.

هەر وەسا ئەتوموسفەرەکا بەرفرە بو هزرکرنەکا تازە هاتە ئافراندن، دا کو خەلکەک ژ خوە بپرسیت ژ ئەڤرو پێڤە چ یان کی وەک دوژمنێ روژئاڤا تێتە نیاسین؟

ل گوشە و کنارێن جیهانێ چاڤەرێ دهاتە کرن کو گورانکاریێن ریشەیی بهێنە ئەنجام دان د تێکەلیێن نیڤ دەولەتی دا، هەروەسا خەلک ب هێڤی بوون ئایندەکا گەش کو هەلگرێ هەلویستێن مروڤایەتی ێن نەچاڤەرێ کری بوون، چونکە بەرەیێ سەرکەفتی دناڤ ڤێ هاوکێشێ دا بەرەیێ لیبرالیسم و دیموکرات خواز بوو ، و خەلک ئەڤی بەرەی ب پشتەڤان دزانت بو هێڤی و داخوازێن خوە.

میللەتێن جیهانا سیێ ب ئومێد بوون کو روژئاڤا ئێدی تێگەهێ شەری کو ل دەف وانا گەلەکی زال بوو بدنە لایەکێ و ب دروشمێن جیهان وەک گوندەکێ بچوکە و حکومەت لسەر بنەمایێن دیموکراتی تێتە دامەزراندن، و خەلک بریاردەرێ چارەنڤێسێ خوە یە، بهێنە پێش و تێکەلیێن خوە لسەر وان شەنگستان رێک بێخن، لێ پشتی دەمەکێ کورت ژڤان رویدانا ل سالا ١٩٩٣ ساموئێل هنگتونی ب نڤێسینا راپورتەکێ بو ماوەیێ سێ سالان ئالوزیەک پەیدا کر دناڤ ناوەندێن جیهانی دا نەمازە د تێکەلیێن نیڤ دەولی دا.

ناڤەروکا نڤێسینا وی یا کو هاتیە بەلاڤکرن نەخشە رێک بوو، بو دارێژتنا سیستەمەکێ نوی بو جیهانێ کو گەلەک ژ تێگەهێ وان یێ بەرێ یێ کو حوکوم کرنێ ب رێکا شەری دویرتر نەبوو، واتە ئەڤ پرسیارا د مێشکێ بیرمەند و سیاسەتڤانێن جیهانێ مایە بێ بەرسڤ هاتە بەرسڤ دان و روژ ل دیڤ روژێ ئەڤ نەخشە رێکە کەڤتە دوارێ جێ بە جێ کرنێ دا، بابەتێ ژلایێ ناڤبری ڤە هاتیە ئازراندن بو قوناغا نوی ب کورتی سێ بیردوزا بخوڤە دگرت کو شەنگستێ هزرکرنا روژئاڤا رێک دئێخت بو خورتبونێ و خوە سەپاندنێ، ژوانا:

فەلسەفا هیگلی کو د وێ باوەرێ دایە کو چەرخێ نوی پێدڤیە چەرخێ  کەڤن ژ ناڤ ببەتن ژ ریه وریشالان ڤە.

فەلسەفا داروینێ شەنگستێ ململانا زیندوەرا ژناڤبرنا بێ دەسەلاتا ژلایێ دەسەلاتداران ڤە.

سەرمایەداری و دابەش بوونا میللەتی لسەر ئاستێن ژیانێ کو بناغا بیردوزا مارکیسم و لیبرالیزمی یە.

لسەر شەنگستێ ڤان بیردوزا، چونکە روژئاڤا یا ب هێز و دەسەلاتە، ئەڤە تێت واتایا وێ چەندێ ئەو ژ هەمی جیهانێ هەژیترن، تایبەت د ململانێ دا دگەل شارستانیێن کەڤن و لاواز و دەستکرد، ب ڤی رەنگی چار چوڤەکێ شەرعی و یاسایی بو خوە دورست دکەن.

لەورا ئەم بینەرێن پیادەکرنا نەخشە رێکێ نە ژلایێ وانا، یا کو ب شێوەکێ دیار و راستەوخوە بەرسڤا پرسیارا مە لسەری ئاماژە پێ کری ددەتن، ئەژی د ئاخڤتنێن خاڤیێر سولانا سکرتێرێ گشتیێ پەیمانا ئەتلەنتی ناتو هاتە زمان، ل رونشتنا واشنتون ل دەمێ یوبیلا زێرین یا پەیمانا ناتو ل ٢٤/٤/١٩٩٩ کو پەیمانا ئەتلەنتی ڤێ دوماهیکێ دێ ستراتیژییەکا نوی یا خوە بو چەرخێ بیست و ئێکێ راگەهینت، پشتی شکەستنا رکابەرێن وانا د پەیمانا وارسو و هەلوەشاندنا ئێکەتیا سوڤیەت، و گوت دێ رولێ وێ ژ پەیمانەکا بەرگری کرنێ بیتە دەزگەهەکێ لەشکەری و دەسەلات دێ هەبیت بو مایتێکرنێ د ململانێن هەرێمایەتی ێن ناڤخویی و دەرەکی و زێدە کر کو تێگەهێ ستراتیژیەتا نوی یا پەیمانێ ئەرکەکێ بەرفرەهتر ب ستوڤە دگرت تایبەت بو ئیدارەکرنا قەیرانا ل ناڤ ئاخا ئەوروپا و دەرڤەیێ وێ و پێنگاڤەکا گرنگە بو هاریکاری کرنا پەیمانێ بو بەر سنگگرتنا بەرهنگاریێن چەرخێ نوی واتە گرنگیا ئەرکێ پەیمانێ هەتا وێڤەیێ سنورێن ئەوروپا ، روژ هەلاتا ناڤەراست، کەنداڤی عەرەبی، و باکور و روژهەلاتا و ناڤەندا ئاسیا. 

سەرە رایێ وێ چەندێ کو گەلەک شروڤەکار د وێ هزرێ دا بوون کا رولێ پەیمانا ئەتلەنتی پشتی ڤان گورانکاریێن نەچاڤەرێ کری دێ چ بیت؟

لێ روژناما نیویورک تایمز بەرسڤەک بو وێ پرسێ ژی دا د وەشانا خوە ل (٢٥/٤/١٩٩٩)  و نڤێسا" قەیرانا کوسوڤو پەیمانا ئەتلەنتی(ناتو) راکێشا و بو خوەدی ئەرک! ئەو ژی ببیتە زەلامێ پولیسی"،  بو چاڤدێری کرنا جیهانێ واتە ئەڤ چەندە ب شێوەکێ راست و دورست ئاماژە دەتە سیستەمێ نویێ جیهانی یا کو نەخشە رێک بو ل پێش وەخت هاتیە ئامادەکرن.

ب کورتی رولێ خوە ژ پاراستنا ئەردێ ئەندامێن پەیمانا ئەتلەنتی بو پاراستنا بەرژوەندییا وانا چ ل ناڤ پەیمانێ یان ل دەرڤەیێ پەیمانێ گهوری، ئەو ژی تێتە وێ رامانێ کو مافێ وانە بەشدار بن د چارەسەرکرنا ململانێن نژادی ، ئولی و هەرێمایەتی ژ دەرڤەیێ پەیمانا ناتو هەروەکو ل قەیرانا بلقانێ ل سالا ١٩٩٩.

بڤی رەنگی ئەوانا خوە پتر ئێخستە ژێر بارێ بەرپرسایەتیێ و نها ژی وەک بەدیلەک بو جڤاتا ئێمناهییا نیڤ دەولەتی تێتە دیتن، ژبەر وێ چەندێ ل چوارچوڤەیێ جڤاتا ئێمناهییا نیڤ دەولەتی ئەو نەشێن ب سەرێ خوە میکانیزما نەخشە رێکێ پیادە بکەن لەورا دخوازن شەرعیەتەکێ بدنە کریارێن خوە ب بەهانا کو دەنگیا وەلاتێن ئەوروپی ێن بەشدار د پەیمانا ئەتلەنتی دا، لەورا ب کریارا خوە ئەڤێ شیان ژ نرخێ رێکخراوا نیڤ دەولەتی کێم بکەن. 

تێگەهێ پەیمانا ئەتلەنتی بو روژهەلاتا ناڤەراست ب ئەنجامدانا هەردەست تێوەردانەکێ رێکەکە بو دەستڤەئینانا ئارمانجێن خوە ژ وانا ژی سیناریویا بەهارا عەرەبی کو ب دیتنا مە نەک تەنها ئارمانجا گەلێن وان وەلاتا بجه نەئینات، بەلێ پتر خەلکێ وانا هاتنە ژناڤبرن و چەند سالان بەرڤ پاشڤە زڤرین. لێ ئەگەر ئەم هزر تێدا بکەین مەبەستا وان تەنها گوهارتنا سیستەمێ هندەک وەلاتێن عەرەبی بو و مایی تێکرن بو دانا مافێ چارە نڤێسێ بو هندەک لایەنێن نەتەوایەتی وئولی یێن دیار کرن کو کورد ژی ئەڤێ جارێ بەربژێرن بو وەرگرتنا مافێ چارەنڤێسی خوە هەر وەک نموونەیا ل کوسوفو هاتیە دامەزراندن ئەڤە تێتە واتا وێ چەندێ کو بابەتێ سەربەخوییا هەریما کوردستانێ بابەتەکێ گەرمە و گەلەک نێزیکە ژ راستە نەک ژبەر رولێ کوردا د شەرێ دژی ئیرهابی کو دبێژن پێشمەرگێ وان ل پێش جیهانێ هەمیێ شەری دکەت ، و نەک بو بەرهەڤیێن مە بو دەولەت و سەربەخویێ ئەڤە رێکخوشکرنەکە بو پروژێ روژئاڤا داکو ب زوترین دەم پروژێ خوە جێ بە جێ بکەن.

خالا دی یاکو جهێ ئاماژە پێ کرنێ یە ئەگەر ئەم سەرنج بدەین ئەڤێ یارییا وان بسەرێ جیهانا ئیسلامێ ئینای بەشەکێ گرنگە ژ نەخشە رێکا وان کو دژاتی کرنا وانە دگەل شارستانیەتا ئیسلامێ یا کو ئەڤ پتر ژ یا (کونفوشوسی، هندی، ئەفریقی، اسلاو ارتودوکس، ئەمریکا لاتین) بارگرانیێ تێختە سەر  بەرژوەندیێن وان ێن ئابووری چونکە بەرژوەندیێن وانا ل روژهەلاتا ناڤەراست دگەل بەرژوەندیێن جیهانا ئیسلامێ هەڤدژن واتە بەرژوەندێن وانا تێتە رامانا دزینا سەروەت و سامانێ موسلمانا و ئەڤ چەندە ژی رەئیەکا هەڤدژ پەیدا دکەتن دناڤ وانا لێ لدیڤ نەخشە رێکا وان ل پێش وەخت دارێژتی، ئەڤرو بناڤێ ململانا ئایینی، جیهانا ئیسلامێ خوە بخوە لێک بونە رەشە هەروەکی ئەنگێلا مێرکەل شیرەتکارا ئەلمانی گوتی هەردوو ئالیێن ململانێ(بکوژ و یێ تێتە کوشتن) دبێژن(الله اکبر).