نەخشە رێکا روژ ئاڤا و پیادەکرنا سیستەمێ نویێ جیهانی

بویەرێن مێژووییێن سالا (١٩٨٩ تا ١٩٩١) وەک وەرچەرخانەک تێتە هژمارتن د مێژوویا هەڤچەرخ دا نەخاسمە کەفتنا دیوارێ بەرلینێ و ژناڤچوونا بلوکێ کومونیستیێ دوبارە دەلیڤەکا بەرفرەه بو هزرێن کویرتر روخساند، و ژلایەکێ دیڤە ووتارا بناڤ و دەنگا جورج بوشی ب راگەهاندن و دوماهیک هاتنا شەرێ سار وەک ژ دایک بوونا قوناغەکا نویە بو سیستەمکرنا جیهانێ سەر ژ نویڤە.

هەر وەسا ئەتوموسفەرەکا بەرفرە بو هزرکرنەکا تازە هاتە ئافراندن، دا کو خەلکەک ژ خوە بپرسیت ژ ئەڤرو پێڤە چ یان کی وەک دوژمنێ روژئاڤا تێتە نیاسین؟

ل گوشە و کنارێن جیهانێ چاڤەرێ دهاتە کرن کو گورانکاریێن ریشەیی بهێنە ئەنجام دان د تێکەلیێن نیڤ دەولەتی دا، هەروەسا خەلک ب هێڤی بوون ئایندەکا گەش کو هەلگرێ هەلویستێن مروڤایەتی ێن نەچاڤەرێ کری بوون، چونکە بەرەیێ سەرکەفتی دناڤ ڤێ هاوکێشێ دا بەرەیێ لیبرالیسم و دیموکرات خواز بوو ، و خەلک ئەڤی بەرەی ب پشتەڤان دزانت بو هێڤی و داخوازێن خوە.

میللەتێن جیهانا سیێ ب ئومێد بوون کو روژئاڤا ئێدی تێگەهێ شەری کو ل دەف وانا گەلەکی زال بوو بدنە لایەکێ و ب دروشمێن جیهان وەک گوندەکێ بچوکە و حکومەت لسەر بنەمایێن دیموکراتی تێتە دامەزراندن، و خەلک بریاردەرێ چارەنڤێسێ خوە یە، بهێنە پێش و تێکەلیێن خوە لسەر وان شەنگستان رێک بێخن، لێ پشتی دەمەکێ کورت ژڤان رویدانا ل سالا ١٩٩٣ ساموئێل هنگتونی ب نڤێسینا راپورتەکێ بو ماوەیێ سێ سالان ئالوزیەک پەیدا کر دناڤ ناوەندێن جیهانی دا نەمازە د تێکەلیێن نیڤ دەولی دا.

ناڤەروکا نڤێسینا وی یا کو هاتیە بەلاڤکرن نەخشە رێک بوو، بو دارێژتنا سیستەمەکێ نوی بو جیهانێ کو گەلەک ژ تێگەهێ وان یێ بەرێ یێ کو حوکوم کرنێ ب رێکا شەری دویرتر نەبوو، واتە ئەڤ پرسیارا د مێشکێ بیرمەند و سیاسەتڤانێن جیهانێ مایە بێ بەرسڤ هاتە بەرسڤ دان و روژ ل دیڤ روژێ ئەڤ نەخشە رێکە کەڤتە دوارێ جێ بە جێ کرنێ دا، بابەتێ ژلایێ ناڤبری ڤە هاتیە ئازراندن بو قوناغا نوی ب کورتی سێ بیردوزا بخوڤە دگرت کو شەنگستێ هزرکرنا روژئاڤا رێک دئێخت بو خورتبونێ و خوە سەپاندنێ، ژوانا:

فەلسەفا هیگلی کو د وێ باوەرێ دایە کو چەرخێ نوی پێدڤیە چەرخێ  کەڤن ژ ناڤ ببەتن ژ ریه وریشالان ڤە.

فەلسەفا داروینێ شەنگستێ ململانا زیندوەرا ژناڤبرنا بێ دەسەلاتا ژلایێ دەسەلاتداران ڤە.

سەرمایەداری و دابەش بوونا میللەتی لسەر ئاستێن ژیانێ کو بناغا بیردوزا مارکیسم و لیبرالیزمی یە.

لسەر شەنگستێ ڤان بیردوزا، چونکە روژئاڤا یا ب هێز و دەسەلاتە، ئەڤە تێت واتایا وێ چەندێ ئەو ژ هەمی جیهانێ هەژیترن، تایبەت د ململانێ دا دگەل شارستانیێن کەڤن و لاواز و دەستکرد، ب ڤی رەنگی چار چوڤەکێ شەرعی و یاسایی بو خوە دورست دکەن.

لەورا ئەم بینەرێن پیادەکرنا نەخشە رێکێ نە ژلایێ وانا، یا کو ب شێوەکێ دیار و راستەوخوە بەرسڤا پرسیارا مە لسەری ئاماژە پێ کری ددەتن، ئەژی د ئاخڤتنێن خاڤیێر سولانا سکرتێرێ گشتیێ پەیمانا ئەتلەنتی ناتو هاتە زمان، ل رونشتنا واشنتون ل دەمێ یوبیلا زێرین یا پەیمانا ناتو ل ٢٤/٤/١٩٩٩ کو پەیمانا ئەتلەنتی ڤێ دوماهیکێ دێ ستراتیژییەکا نوی یا خوە بو چەرخێ بیست و ئێکێ راگەهینت، پشتی شکەستنا رکابەرێن وانا د پەیمانا وارسو و هەلوەشاندنا ئێکەتیا سوڤیەت، و گوت دێ رولێ وێ ژ پەیمانەکا بەرگری کرنێ بیتە دەزگەهەکێ لەشکەری و دەسەلات دێ هەبیت بو مایتێکرنێ د ململانێن هەرێمایەتی ێن ناڤخویی و دەرەکی و زێدە کر کو تێگەهێ ستراتیژیەتا نوی یا پەیمانێ ئەرکەکێ بەرفرەهتر ب ستوڤە دگرت تایبەت بو ئیدارەکرنا قەیرانا ل ناڤ ئاخا ئەوروپا و دەرڤەیێ وێ و پێنگاڤەکا گرنگە بو هاریکاری کرنا پەیمانێ بو بەر سنگگرتنا بەرهنگاریێن چەرخێ نوی واتە گرنگیا ئەرکێ پەیمانێ هەتا وێڤەیێ سنورێن ئەوروپا ، روژ هەلاتا ناڤەراست، کەنداڤی عەرەبی، و باکور و روژهەلاتا و ناڤەندا ئاسیا. 

سەرە رایێ وێ چەندێ کو گەلەک شروڤەکار د وێ هزرێ دا بوون کا رولێ پەیمانا ئەتلەنتی پشتی ڤان گورانکاریێن نەچاڤەرێ کری دێ چ بیت؟

لێ روژناما نیویورک تایمز بەرسڤەک بو وێ پرسێ ژی دا د وەشانا خوە ل (٢٥/٤/١٩٩٩)  و نڤێسا" قەیرانا کوسوڤو پەیمانا ئەتلەنتی(ناتو) راکێشا و بو خوەدی ئەرک! ئەو ژی ببیتە زەلامێ پولیسی"،  بو چاڤدێری کرنا جیهانێ واتە ئەڤ چەندە ب شێوەکێ راست و دورست ئاماژە دەتە سیستەمێ نویێ جیهانی یا کو نەخشە رێک بو ل پێش وەخت هاتیە ئامادەکرن.

ب کورتی رولێ خوە ژ پاراستنا ئەردێ ئەندامێن پەیمانا ئەتلەنتی بو پاراستنا بەرژوەندییا وانا چ ل ناڤ پەیمانێ یان ل دەرڤەیێ پەیمانێ گهوری، ئەو ژی تێتە وێ رامانێ کو مافێ وانە بەشدار بن د چارەسەرکرنا ململانێن نژادی ، ئولی و هەرێمایەتی ژ دەرڤەیێ پەیمانا ناتو هەروەکو ل قەیرانا بلقانێ ل سالا ١٩٩٩.

بڤی رەنگی ئەوانا خوە پتر ئێخستە ژێر بارێ بەرپرسایەتیێ و نها ژی وەک بەدیلەک بو جڤاتا ئێمناهییا نیڤ دەولەتی تێتە دیتن، ژبەر وێ چەندێ ل چوارچوڤەیێ جڤاتا ئێمناهییا نیڤ دەولەتی ئەو نەشێن ب سەرێ خوە میکانیزما نەخشە رێکێ پیادە بکەن لەورا دخوازن شەرعیەتەکێ بدنە کریارێن خوە ب بەهانا کو دەنگیا وەلاتێن ئەوروپی ێن بەشدار د پەیمانا ئەتلەنتی دا، لەورا ب کریارا خوە ئەڤێ شیان ژ نرخێ رێکخراوا نیڤ دەولەتی کێم بکەن. 

تێگەهێ پەیمانا ئەتلەنتی بو روژهەلاتا ناڤەراست ب ئەنجامدانا هەردەست تێوەردانەکێ رێکەکە بو دەستڤەئینانا ئارمانجێن خوە ژ وانا ژی سیناریویا بەهارا عەرەبی کو ب دیتنا مە نەک تەنها ئارمانجا گەلێن وان وەلاتا بجه نەئینات، بەلێ پتر خەلکێ وانا هاتنە ژناڤبرن و چەند سالان بەرڤ پاشڤە زڤرین. لێ ئەگەر ئەم هزر تێدا بکەین مەبەستا وان تەنها گوهارتنا سیستەمێ هندەک وەلاتێن عەرەبی بو و مایی تێکرن بو دانا مافێ چارە نڤێسێ بو هندەک لایەنێن نەتەوایەتی وئولی یێن دیار کرن کو کورد ژی ئەڤێ جارێ بەربژێرن بو وەرگرتنا مافێ چارەنڤێسی خوە هەر وەک نموونەیا ل کوسوفو هاتیە دامەزراندن ئەڤە تێتە واتا وێ چەندێ کو بابەتێ سەربەخوییا هەریما کوردستانێ بابەتەکێ گەرمە و گەلەک نێزیکە ژ راستە نەک ژبەر رولێ کوردا د شەرێ دژی ئیرهابی کو دبێژن پێشمەرگێ وان ل پێش جیهانێ هەمیێ شەری دکەت ، و نەک بو بەرهەڤیێن مە بو دەولەت و سەربەخویێ ئەڤە رێکخوشکرنەکە بو پروژێ روژئاڤا داکو ب زوترین دەم پروژێ خوە جێ بە جێ بکەن.

خالا دی یاکو جهێ ئاماژە پێ کرنێ یە ئەگەر ئەم سەرنج بدەین ئەڤێ یارییا وان بسەرێ جیهانا ئیسلامێ ئینای بەشەکێ گرنگە ژ نەخشە رێکا وان کو دژاتی کرنا وانە دگەل شارستانیەتا ئیسلامێ یا کو ئەڤ پتر ژ یا (کونفوشوسی، هندی، ئەفریقی، اسلاو ارتودوکس، ئەمریکا لاتین) بارگرانیێ تێختە سەر  بەرژوەندیێن وان ێن ئابووری چونکە بەرژوەندیێن وانا ل روژهەلاتا ناڤەراست دگەل بەرژوەندیێن جیهانا ئیسلامێ هەڤدژن واتە بەرژوەندێن وانا تێتە رامانا دزینا سەروەت و سامانێ موسلمانا و ئەڤ چەندە ژی رەئیەکا هەڤدژ پەیدا دکەتن دناڤ وانا لێ لدیڤ نەخشە رێکا وان ل پێش وەخت دارێژتی، ئەڤرو بناڤێ ململانا ئایینی، جیهانا ئیسلامێ خوە بخوە لێک بونە رەشە هەروەکی ئەنگێلا مێرکەل شیرەتکارا ئەلمانی گوتی هەردوو ئالیێن ململانێ(بکوژ و یێ تێتە کوشتن) دبێژن(الله اکبر).