رێکخستنێن سیاسی

جێمز مادیسون سەروکێ چارێ یێ ویلایەتێن ئێکگرتیێن ئەمریکێ دبێژیت: ئارمانجا هەر رێکخستنەکا سیاسی.......ل دەسپێکێ بەرهەڤ کرنا هندەک مروڤێن خودان شیان و بسپورە بو ڤاڤارتن، لێگەریان و دەستنیشانکرنا ئارمانجێن گشتیێن جڤاکی، کو باشترین رێرەوە بو پێشڤە برنا جڤاکی.
واتە هەر پارتەک پێدڤیە دەما تێتە دامەزراندن  سیاسەت و ئایدولوژیا وێ لدەڤ خەلکێ رون و ئاشکرا بن، کو بەلێ! مەرەما ڤێ رێکخستنێ بەرهەڤ کرنا گروپەکێ بسپورە داکو ل داهاتی ئەرک و کارێن حکومەتێ ب ستویێ خوە وەر بگرن.
پارتێن سیاسی رێکخراو و پێکهاتەکە ژ ژمارەکا کەسا پێک تێت کو  ئارمانجەکا هاوبەش یادیار و ئاشکرا هەبیت و پێکڤە خەباتێ دکەن بو گەهشتن ب وێ ئارمانجێ، و ئەڤ ئارمانجە مەرج نینە کو نەهێتە گهورین و دورستە قوناغ بو قوناغ بهێتە گهورین ل دیڤ دەستڤەئینانا ئارمانجین پێشتر و ئەڤە ب رێکا بەرهەڤ کرنا کەسانێن بسپور و خودان شیان بو جێ بە جێ کرنا سیاسەت و رێبازێن وان لەورا پرانیا خەلکێ سڤێل یێن هەلگرێ ئێک هزرو بیر و بوچوون د پرانیا دەمان دا ل بن ئالا ئێک رێکخستن کومڤە دبن و کار دکەن، و هەمی خەباتا وان پێناڤ سەر ئێخستنا وان سیاسەت و ئایدولوژیانە کو شەنگستێ پێکهاتنا ریکخستنا وانە، زێدەباری وێ چەندێ کومبون و کار کرنا خەلکێ  هاوبەش د ئایدولوژیەکێ دا د چارچوڤێ پارتێن سیاسی کارەکێ ئێکجار سەرکەفتیێە ژبەر وێ چەندێ کو تێکەلیێەکا مەزن دناڤبەرا کەلتور، ئایین و فەرهەنگێن جودا جودا دورست دبیتن ل بن ئالا ئێک هێزا سیاسی، بو ئالوگور کرنا هزر و بیرا و بوچونا و خورت کرنا رێرەوێ سیاسەتا خوە بەرڤ ئارمانجێ، ژبەر وێ چەندێ کو مافێ سیاسی و دەربرین ژێ  ژ مافەکێ هەرە گرنگێ مروڤیە تایبەت ئەگەر ئەو پارت جەماوەری بیت نەک یا ئایینی.
خالەکا هەرە گرنگ یا هەر رێکخستنەک دەما تێتە دامەزراندن مەرەم ژێ دەستڤە ئینانا دەسەلاتێ یە ل ئاستەکێ دا، ئەڤجا ئەڤ رێکخستنێ چ رێکخستن بیت سیاسی، ئایینی، نەتەوەیی و رەوشەنبیری......هتد هەر وەسا بن چ پەردەکێ بیتن.
هەرچەند ئەگەر سیاسەتا خوە یا راستەقینە بو گەلی دیار نەکەن لێ ب وەرگرتنا دەسەلاتێ قەنج یان خراب ئاشکرا دبیت.
پارتێن ناسیونالیستی ئانکو نەتەوەیی هەنە کو گرنگیەکا ئێکجار مەزن دەنە لایەنێ نەتەوایەتی و خوازیارن وەلاتەکێ نەتەوایەتی دامەزرینن.
هەروەسا رێکخستنێن ئایینی هەنە کو بزاڤێ دکەن کو ئایینی سەر بێخن ل ناڤ جڤاکی دا و دەولەتەکا ئایینی دامەزرینن... واتە هیچ بزاڤەک نینە کو وەرگرتنا دەسەلاتێ وەک ئایدولوژیەک نەپەروەرینت د ناڤ رێکخستیێن خوە دا.
هزرو دیتنا وەلاتێن دیموکراتی خواز بو پارتین سیاسی لڤی چەرخی دا گەلەک جیوازە، لسەر ئاستی هەر رێکخستنا سیاسی ململانەکا توند دناڤبەرا ئەندامێن وێ دا هەیە بو بەربژێر بوون، بو وەرگرتنا دەسەلاتێ ل ناڤ وێ هێزا سیاسی دا ژبەر وێ چەندێ کو ئارمانج بەرهەڤ کرنا کەسانێن شارەزا و بسپورە بو دەستنیشانکرنا بەرژوەندا و ئاراستە کرنا بزاڤ و خەباتا ئەندامێن هێزا سیاسی بەرڤ ئارمانجا وێ، و ئەڤ ململانە دراستیا خوەدا بهایەکێ گرنگ هەیە ژ رویێ دیموکراتیێ ڤە زێدەباری جێ بەجێ کرنا سیستەمێ دەسەلاتا تێکنوکراتا (کەسێ هەژی بو جهێ ژ هەژی وی).
بێ گومان ئەڤە ژی ب دی ناهێت ئەگەر ئەو رێکخستن ب شێوەکێ دیموکراتی خەباتێ نەکەت، چەند رێکخستنەکا سیاسی د راپەراندنا سیاسەتا خوەدا ژ دیموکراتی دیر بیتن پێدڤیێە د ناڤ رێکخستنێن خوەدا وەک پارتەکا سیاسی ب دیموکراتی کار بکەتن بو وێ چەندێ کو ب شیوەکی بەردەوام بشێن شیان و ئایدولوژیێن نوی بو لایێ خوە بکێشن و بەردەوام پارتیا خوە بەرڤ نی کرنێ ببەن ب رێکا بەستنا کونگرێن گشتی و نەوعی کو هەر چەند سالان جارەکێ تێتە بەستن.
لسەر ئاستێ وەلاتی سەرکردایەتیا هەر پارتەکا سیاسی پێدڤیە ململانێ دگەل پارتێن بەرامبەر بکەن ژبو خزمەتەکا باشتر بو هاولاتیان.
هەبوونا دادپەرەوری دناڤ رێکخستنێن سیاسی  گەلەک گرنگە بو وەرگرتنا پوستا لدیڤ شیان و مەرجێن پێدڤی نەمازە ب رێکا هەلبژارتنێن راستەوخوە یان نە راستەوخوە بو دەستنیشانکرنا بەرپرس و ئەندامێن هەر رێکخستنەکا سیاسی  ژلایێ ئەندام و لایەنگرێن وێ ڤە بو گەهشتنا ئەندامێن حەز ل کارێ سیاسی هەی زێدەباری کومکرنا هێز و شیانێن هزری و ئەکادێمی ل بن ئالا ئێک پارتی ڤە.
بێ گومان ئەڤە دێ بیتە ئەگەر بهێز بوونا پێگەهێ وێ دناڤ جڤاکی دا نەخاسمە ژ رویێ هەبوونا پشتەڤانیا جەماوەری ل ناڤ ئەندام و لایەنگرێن وێدا، و لسەر ئاستێ جیهانی ژی دێ بزاڤێن وان ژ رویێ دیموکراتیێ ڤە دەنگڤەدانەکا باش هەبیتن، لەورا گەلەک گرنگە ل دەمێ بەستنا گونگرەێن هەر رێکخستیەک سیاسی نوینەرێن وێ ئەو بن ێن کو ب شێوەکێ راستەخوە یان نەراستەوخوە هاتبن هەلبژارتن، هەر وەسا رێک دێ ل هندەک کەسان هێتە گرتن کو سەنگا کونگرەی بدەست وان بیت و کا چەوا بخوازن ئەنجاما ب وی شێوەی و ل بەرژوەندا وانا ب دوماهیک بهێت.
زێدەباری وێ چەندێ خوەش کرنا رێکێ بو گەنجێن خودان شیان دناڤ رێکخستنێن سیاسی ژ قوناغەکێ بو قوناغەکا دیتر و ئینانا هزرو بیرێن نوی بو ناڤ پارتێ شەنگستی نی کرن و پێشخستنا وێ ب شێوەکێ سەردەمیانە یە.
گەلەک جاران ژی ل ناڤ هندەک پارتێن سیاسی کو بنکەکێ فراوان یێ جەماوەری هەی دابەشکرنا پوستێن حکومەتی و پەرلەمانی لسەر هندەک بنەمایێن دیتر رادوستیت ئەوژی رازی کرنا بنکێ جەماوەری یە وەک پێکهاتیێن نەتەوەیی و جڤاکی(خێلەکی) و ئایینی .....هتد و دابەشکرن دێ لسەر هندەک مەرجا دمینیت، لەورا ئەڤە پێگەهێ وێ پارتیێ ژ رویێ پراکتیکی ڤە لاواز دکەتن      چونکە بسپور و شەهرەزا بو جهێ  پێدڤی ناهێنە رەوانە کرن و ئەوێن لسەر هندەک بنەمایێن چەوت بەربژێر بوین رولێ خوە وەکو پێدڤی نابینن ل ناڤ پەرلەمان و حکومەتا دا جاران هاوەلاتی پەرلەمانتارێ کو وان دەنگێ خوە دایە ل درێژیا چار سالێن ئەندامەتیێ دا نابینن، نە لسەر مێدیایەکێ یان ل ناڤ جڤاکی دا، واتە هنارتنا وی بو وی جهی تەنها رازی کرنا بەشەکێ جەماوەرێ خوە یە.
هەر پارتەکا  سەرکەفتی دی هەول دەتن رێکخستیێن خوە  دامەزرینیت ل هەمی دام و دەزگەهێن حکومەتێ و ئاستێ وانا ژلایێ سیاسی، ئیداری و رەوشەنبیری کارتێکرن لسەر پاشەروژا وێ رێکخستنا سیاسی هەیە ب ئەرینی یان نەرینی، و باوەریا خەلکێ دێ ژ دەست دەن ل هەلبژارتنێن داهاتی.
بەلێ ئەڤ گوتنە بو پارتێن روژهەلاتا ناڤین ناهێتە گوتن  ژبەر وێ چەندێ کو ل رێکخستنێن سیاسی ل دەڤ وانا وەک ژێدەرەکە بو سەپاندنا دەسەلاتا خوە لسەر میللەتی و رێ نەدان ب هەبوونا ئنترناتیڤەکێ دیتر.
چونکو نەبوونا پارتەکا باشتر وەک  ئەنترناتیڤ بو پارتا دەسەلات، دەردەسەریەکا ئیکجار مەزنە د ناڤ جڤاکەکێ دا کو هاووەلاتی ئەنترناتیڤەکی باش نەبینن دەنگێ خوە بدەنێ، یان ئەوەێن هەەین ژی هەلگرێن ئایدولوژیێن خراب بن.
د جڤاکێن پێشکەفتی دا هەر هێزەکا سیاسی سنورێ خوە دزانیت و ئەرک و کارێن خوە دزانیت چ وەک دەسەلاتدار چ وەک ئوپوزسیون.
پارتیا دەسەلاتدار  پێدڤیە باشترین خزمەت بو وەلاتی و هاوەلاتیان لسەر هەمی ئاستا پیادە بکەتن، ئوپوزسیون ژی ل جهێ خوە وەک چاڤدێرەکە لسەر کار و پروژێن وانا و ب دیتنا کێماسیەکێ د کارێ واندا، سیاسەتا وانا تێخنە بەر رەخنە و گازندێ زێدەباری پێشکێش کرنا پێشنیارێن خوەیێن تایبەت لسەر هەر خالەکێ. ئەڤ کریارا وان هاولاتیان ب شێوەکی گشتی ئاگەهدار دکەتن لسەر کێمتر خەمیا دەسەلاتی بەرامبەر باوەریا هاوولاتیان پێ دایێ.
هاووەلاتی ژی ل دیڤ پروژێن هەر پارتەکی بو خزمەتا گشتی، ل هەوا هەلبژارتنا دا لایەنگریا خوە بو ئێک ژ پارتێن بەربژێر د هەلبژارتنێن گشتی دوپات دکەن، ئەو پروژە و دورشمێن ئەو باس لێ دکەن دڤێت چەندەک نێزیکی راستیێ بن، ئەگەر نێزیکی راستیێ نەبن باوەریا خەلکێ خوە ژ دەست ددەن، ل وەلاتێن پاشکەفتی خاپاندن و نەبوونا باوەریێ دناڤ بەرا هاوەلاتیان و پارتێن سیاسی شەنگستی ژیانا روژانەیە دناڤبەرا هەردولایاندا.
 د دیموکراتیەتێ دا هەبوونا پارتیێن جودا جودا د ناڤ کومەلگەهەکێ دا بهایەکێ گرنگێ خوە هەیە ئەوژی  بو پەیدا بونا هزرو بیرێن جودا جودا پێناڤ ئەنجامدانا باشترین خزمەت بو کومەلگەهی. ژبەر کو ململانا هەمی رێکخستنێن سیاسی ل ناڤ جڤاکەکێ دا، ململانەکە ژ بو خزمەتکرنەکا باشتر.
بەلێ ل جیهانا سیێ دا ململانا پارتێن سیاسی ململانەکێ بو کومکرنا سەروەت و سامانەکێ زێدەتر.
 ژبەر کو ئەو پارتێن سیاسی وەک ژێدەرەکێ ماددی دزانن بەری هەر تشتەکی دیتر لەورا دبینین ئەڤرو ل وەلاتێن روژهەلاتا ناڤین و ئەفریقیا پرانیا پارتێن دەسەلاتدار ئامانجا وان تەنێ لایەنێ ماددییە حەتا کو لایەنێ خزمەتەکا باش بیتن، و ئەڤ حەزا زێدە یا وان بو ماددەی دەردەسەریەکا ئێکجار مەزنە بو وان نەخاسمە ددەمێ هەلبژارتنا دا سەرکەفتن نەهینای نەشێن ب گیانەکێ دیموکراتی دەسەلاتی پێشکێشی پارتا سەرکەفتی بکەت، دەمێ گەل ب خوەپێشاندانا خوازیارێن دەست ژکار کێشانێ ژێ دکەن نەشێن ب ساناهی دەست ژێ بەردن. چونکە حەزا وان یا پارەخوریێ  ژ کیسێ مللەتی زالە لسەر حەزا وان یا خزمەت گوزاریێ.
پارتێن سیاسی یێن دیموکراتی باوەری ب پرنسیبێن دیموکراتی هەنە و دان پێدانێ ب دەسەلاتا حکومەتا هەلبژارتێ دکەن و رێزێ لێ دگرن حەتا ئەگەر سەرکردێن پارتیا وان نەد حکومەتێ دا بن و دانا دەسەلاتی ژ پارتا دەسەلات بو پارتا سەرکەفتی د پروسێسا هەلبژارتنا پرنسیبەک هەرە گرنگە د ناڤبەرا پارتێن سیاسی دا و پێشکەفتی ترین خالە ژ رویێ دیموکراتیەتێ ڤە نەخاسمە هەر چار سال جارەکێ ئەم بینەرێ پێشکێشکرنا مەزنترین دەسەلاتێن، ل ئەمریکا ژ پارتەکێ بو پارتەکا دیتر.
هەروەسا لێ بورین و بێهن فرەهێ بهایەکێ دیترێ مەزن هەیە ل دەف هەمی پارتێن سیاسی چ بزاڤێن بچوک بن چ هەڤپەیمانیێن نەتەوەیی ێێن بەرفرەه بن، هەمی پارت دزانن تەنها وەرگرتنا پوستێ سەرکردایەتیێ و دیتنا گشتی بو سەرکەفتنێ ب رێکا دەستڤە ئینانا پشتەڤانیا میللەتی و کومبونێن بەرفره و هەڤکاری دگەل پارت و رێکخراوێن دیترە.
پارتین دیموکراتی ئاگەهدارن لسەر بیرو بوچونێن سیاسی کو دبنە جه نینن و بەردەوام بەرهنگاری گورینێ نە و دزانن کو هەماهەنگیا دەنگان سەبارەت بەبەتەکێ د پرانیا جاران زور ب ساناهی نینە، بەلێ دشێن ب وەرگرتنا بیرو بوچوون و هزرێن گشتی یێن جودا جودا د رینشتن و دان و ستاندن و گەنگەشێن ئازاد و ئارام دا پشتەڤانیێ ب شێوەکێ ساخلەم پەیدا بکەن.
تێگەهێ ئوپوزیسیونێ یاسایی یان ژی معارزا شەریف تێگەهێ ناوەندی یە و بو سیستەمەکێ دیموکراتی تێتە هژمارتن واتە د سیاسەتێ دا هەمی لایەن سەرەرایی هەبوونا جیوازیا دناڤبەرا واندا، د خالێن بنەرەتی وەک ئازادیا دەربرینێ و باوەری ب یاسایێ و یەکسانیێ بەرامبەر یاسایێ و بابەتێن گرێدای ب پاشەروژا مللەتێ وان ڤە دهەڤپشکن.
پارتێن نە سەرکەفتی د هەلبژارتنا دا، دێ هێنە ڤەگوهاستن بو ئوپوزیسیون، و باوەری یا هەی کو سیستەمێ سیاسی ل دەسەلاتێ دێ مافێن وان د رێکخستن و دەربرینێ ژ بیر و بوچونێن پارێزیت. ئ
ەڤە هەمی ژی دێ هاریکاریا وان کەتن بو پێشخستنا هزرو بیرێن خوە بو بەشداریەکا بهێز د پروسێسا هەلبژارتنەک نوی ل وەلاتی دا.

لەشکەری و دەسەلاتا سڤێل

د کەڤن دا بەرپرساتیا سەرەکی یا سەرکردەی برێڤەبرنا هێزێن لەشکەری بوو، بو بەرەڤانی کرنێ  ژ جڤاکێ ئەو دناڤدا دژیتن و ملکەچ کرنا جڤاکێ دیتر و سەپاندنا دەسەلاتا خوە لسەر وان، ژبەر کو شێوازێ ژیانا وی سەردەمی هەبوونا هێزە بەرسڤ دەر بوو، بو سەرکوبکرنا لایەنێ بەرامبەر داکو دەسەلاتا خوە راگرن و بشێن ژیانا خوە ببنە سەر.
هەر چەند سەرکردە یێ شارەزا و بسپور با د پێشدا برن و برێڤەبرنا جڤاکێ خوە،  دەسەلاتداریا وی بەرڤ سیستەمێ سەپاندنا حەز و خواستا دچوو.
ژبەر وێ چەندێ کو د وی سەردەمی دان و ستاندن و تێک گەهشتن نەبوو ئەگەر هەبا ژی ب شێوازێ پێدڤی وەک ڤی سەردەمی نەبوو لایەنێ بەرامبەر ناچار دبوو  کو بەشداری شەری بیت یان ژی خوە تەسلیم بکەتن، لەورا هەر بزاڤەکا دژی سەرکردەکێ کەڤن د درێژیا مێژوویێ دا هاتبا کرن ب شەر و پێکدادان دا بەرسڤ لێ هێتە دان، ئەگەر نەرازیبوون ژێدەرێ وە نافخوی یان دەرەکی با، داخواز کرنا مافێ مروڤێ یان هەر داخوازەکا دیتر تەنێ ئارمانج دا هێتە دیارکرن و لەشکەر دا هاتە هنارتن بو ژناڤبرنێ و سەرکوبکرنا وان.
دڤێ هەمی ئینان و برنێ دا ئاخڤتنا  ئێکێ و دوماهیکێ هەر بو سەرکردەی دزڤری و رەئی و بوچوونێن کەسەکێ نەدهاتە وەرگرتن ب ئێکجاری.
ژلایەکێ دیترڤە مێژووێ بو مە دیار دکەتن  کو گەلەک شورەشێن لەشکەری ژێ سەر هلداینە.
سەرکردەکێ لەشکەری، جەنەرالەک یان هەر کەسەک دی د ئاستەکێ لەشکەری ، سڤێل ، جوتیارەکێ یان گروپەکێ دەسەلات یا تێک شکاندی و بویە سەرکردە ل هەمان جڤاک دا واتە وەک گوتنا مە یا ب کوردی دبێژت: ئاڤا خورتا سەرئەڤرازە.
بەلێ ئەگەر ئەم ژ کوژیکێ دیموکراتیەتێ لڤێ دیاردێ بنێرین دێ گەلەک جیوازییا پەیدا کەین، ژبەر وێ چەندێ کو پێدڤیە هێزێن لەشکەری کو هەمی هێزا ب خوەڤە دگرت چ سەر ب وەزارەتا نافخو بن یان بەرگری، ملکەچی دەسەلاتداریا سڤێل و هشیار و سەرخوە بن و بزانن کا ئەرکێن راستەقینە یێن  هێزێن لەشکەری چییە.
د جڤاکێن دیموکراتی دا  پاراستنا  ئاسایشا نەتەوی و بەرژوەندا بلندا وەلاتی ژ هەر گەف و گورەکێ ناڤخوی و دەرەکی ئەرکێ هێزێن لەشکەری یە، هەروەسا پشتەڤانی کرنا جڤاکی یە نەک حوکم لێ کردن.
پەیوەندیا لەشکەری و دەسەلاتا سڤێل د وێ چەندێ دایە کو لەشکەر ملکەچی فرمان و بریارێن موسسا سڤێل بیتن ئەو ژی حکومەتە! کو ب پروسێسەکا هەلبژارتنێن ئازاد و دیموکراتیەت هاتبیت هەلبژارتن.
بەشدار بوونا هاولاتیێن د پێکهاتنا لەشکەری د خولێن چەند هەیڤی خالەکا هەرە گرنگە بو هەبوونا پەیوەندیەک راستەوخوە یا هێزێن لەشکەری ل گەل دەسەلاتێ سڤێل دا.  
شەر و قەیران  گرنگترین بابەتن کو بەرهنگاری وەلاتی دبن و پێدڤییە کو هەلویستەک بهێتە وەرگرتن ل ئاستێ حەز و خواستێن هاوەلاتیان دا بیت ئەگەر هات وەلات پەنای ببیتە بەر شەری، ئەڤ بەرپرساتیە ژی ل وەلاتێن دیموکراتی بو سەروکێ وەلاتی کو ب دەنگێن هاولاتیان هاتیە هەلبژارتن دزڤریتە ڤە،  ب راوێشکاری دگەل پەرلەمان یان هەر جڤاتەکا کو نوینەرێن راستەقینە ێن هاولاتیان بن،  ژبەر کو گەف و گورێن دژی ئاسایشا گشتی تێنە گور ژبابەتێن هەست دار و مەترسی دارن و گرێدای ب تێکدانا نەخشەیا وەلاتی و هنگاڤتنا تاکێن وانە  لەورا پێدڤیە وەلات ب هەمی پێک هاتێن خوە ڤە هەلویستەک هەڤپشک هەبێتن بو راگرتنا بارێ ئاسایی بوونا ژیانێ ل ناڤ وەلاتی ل دەمێ شەری.
ملکەچ بوونا دەسەلاتا لەشکەری ب دەسەلاتداریا سڤێل شەنگستێ دیموکراتی بونێ یە لەورا ژ سەرکردێن لەشکەری تێتە خواستن کو  هەردەم د دان و ستاندنا دا بن دگەل سەنتەرێ بریارێ و هەر دەم ئامادە بن بو بەرسنگ گرتنا هەر پێشهاتەکێ، و بڤی رەنگی لەشکەر و دەسەلاتێ  پەیوەندی دگەل ئێک و دوو هەیە.
بو چ دەسەلاتەکێ نینە ئەو خورت و  کورێن وەلاتی ێن دناڤ پێکهاتێ لەشکەری دا خزمەتێ دکەن بو پاراستنا وەلاتی، وەک فاکتەرەک بکار بینن بو ژناڤبرن و سەرکوبکرنا گەلێ خوە، و سەپاندنا دەسەلاتا خوە.
دبینین گەلەک جاران وەلاتەک بارێ نەئاسایی(لەشکەر) رادگەهینت بو ماوەکێ چەند دەمژمێرەکا داکو بشێن هەلویستەکێ بەرامبەر رویدانەکێ وەربگرن، ب دیتنا من ئەگەر کارەکێ رەوا و باش با و ئاکامێن وێ ئەرینی بان بێ گومان ب دەمژمێرا نەدما و دا بەردەوام وەلات د بارێ نەئاسایی دا بیتن، ل عێراقێ جاران بارێ نە ئاسایی بو چار و پێنج روژا و زێدەتر دهاتە درێژکرن ژبەرکو پاش روخانا دەسەلاتا سەدام حوسەینێ، لەشکەر و هێزێن نافخو  شیانێن کونترول کرنا وەلاتی نەبوون د دوخەکێ ئاسایی دا لەورا بارێ نە ئاسایی رادگەهاند.   
دڤێت هەردەم لەشکەری ملکەچی فرمان و بریارێن  وەلاتێ خوە بن و بو وان نینە پشتەڤانیا ئایدولوژییا یان هزو بیرێن چ لایەنەک سیاسی یان گروپەکێ بکەن و وەفاداریا وان تەنها بو بەرژوەندا بلند یا گەل و وەلاتی دورستە.
هەبوونا هێزێن چەکدار سەر ب پارتێن سیاسی، بن هەر چ  ناڤەکێ د وەلاتەکێ دا دیاردەکا مەترسی دار و نەد جهێ خوە دایە و  کریارەک لەشکەری  ئێک ژ خالێن هەرە  ئاسانە بو پاراستنا دەسکەفتێن  وێ پارتیێ تایبەت دەمێ دوماهیک هاتنا پروسێسا هەلبژارتنا و وەرگرتنا دەسەلاتی ژ لایێ پارتەکێ بو پارتەکا دیتر و گەلەک دوخێن دیتر.
پلەدارێن لەشکەری ێن پایە بەرز ژی ماف هەیە بەشداری پروسێسا سیاسی بن لێ پێدڤی یە دەست ژ کارێ خوەێ لەشکەری بکێشیتن داکو بشێن بزاڤا سیاسی بکەتن، یان هیچ ماف نینە  ژ سیاسەتێ باخڤیت ب شێوەکێ فەرمی بەرامبەر راگەهاندنێ و هەر لایەنەکێ فەرمی  و داخوەیانیەکێ بدەتن دەرڤەی دەسەلاتا خوە و سیاسەتا دەسەلاتێ بێخنە بەر رەخنە گرتنێ چونکە وەزیرێ بەرگری و سەروکێ وەلاتی هەنە کو نوینەرێن گەلی نە و دهەمان دەمدا بەرپرسن بو راپەراندنا کارێن سیاسی و لەشکەری.
 استانلی مک کریستال فەرماندێ هێزن هەڤپەیمان و ناتو ل ئەفغانستانێ  ل مەها حزیرانا سالا ٢٠١٠ سیاسەتا سەروکێ ئەمریکا ل  ئەفغانستانێ ئێخستی بەر رەخنێ و پاشی ژ کار هاتە لادان و دیڤید پاتریوس ل جهێ وی هاتبوو دامەزراندن.
 ئەڤە بو مە دیار دکەتن کا چ پەیوەندی دناڤبەرا دەسەلاتا سڤێل و لەشکەری هەیە ل وەلاتەکێ زل هێز وەکی ئەمریکا کو مافێ چ پلەدارەکێ لەشکەری نینە ل چارچوڤێ خوە دەر بچن ژبەر وێ چەندێ کو لەشکەر ژلایێ دەسەلاتا سڤێل کو سەروکە تێتە برێڤە برن و رێکخستنەکا ئێکجار مەزن هەیە د سیستەمێ واندا. 
بەرەڤانی کرن ژ دیموکراتیەتێ د ناڤ وەلاتی ژی دێ مینیت ئەرکەکێ گرنگ بو هێزێن لەشکەری بو نموونە هێزێن لەشکەرێ ئەمریکی و ئەوروپێ ل پەیمانا ناتو نەک تەنێ بەرەڤانیێ ژ بەرژوەندێن خوە دکەن ل سەرتانسەری جیهانێ،  هەروەسا ب هێجەتا پاراستنا دیموکراتیەتێ هێرش دبنە سەر وەلاتێن دیتر ل گور بەرژوەندا، هەروەکی ئەم بینەر ل رویدانێن ڤێ دوماهیکێ ل هندەک وەلاتا.
ل وەلاتێن جیهانا سیێ وەک ئەم دبینین هاوکێشە بەروڤاژی یە دەسەلاتداریا لەشکەری ملکەچی فرمانا سەروکێ وەلاتی یە کو ب رێکا دیموکراتیەتا میراتگری ،شورەشەکێ یان سەرهلدانەکێ  هاتیە سەر حوکمی، و ل چاخێ پێدڤی ژی بو سەپاندنا دەسەلاتا خوە وەک فاکتەرەک بو ژناڤبرنا خەلکێ دکار ئینیت.
هەروەسا ئاخفتنا دەسپێکێ و دوماهیکێ بو وی دزڤریت، ئەڤجا هزر بکەن کا ئەڤ وەلاته ل چ چەرخی دا دژین، نموونە سوریا بو ژناڤ برنا نەرازی بوونا ناڤخویی لەشکەری ب پشتەڤانیا تانک(دەبابە) ئاراستەیی خوەپێشاندانا دکەتن کو پێدڤی بوو بو دەستڤە ئینانا جولان بکار هاتبان نەک بو ژناڤ برنا گەلێ خوە.
 ساموئێل ادامز کو ئێکە ژ وان کەسا بووی کو ل  سالا ١٧٧٦ واژوو لسەر راگەهاندنا سەربەخوییا ئەمریکا کری  دبێژت:  ئەگەر پێدڤی ب هێزێن لەشکەری هەبیت، دناڤ وەلاتی دا...... گەلێ تێگەهشتی و بسپور دێ ب چاڤەکی ڤەکری و وورد دیڤچوونا وان کەن. واتە نەک بهێنە بکار ژ بو سەرکوبکرنا هاولاتیان هەر وەکی شەرێ ناڤخویی.
وەلاتیێن سڤێل پێدڤی یە هێزێن لەشکەرێ خوە رێک بێخن تایبەت د کێشێن پەیوەندی ب پاراستنا نشتیمانی ڤە هەی کو پێدڤی ب وەرگرتنا بریارێ یە، ئەڤە وێ چەندێ راناگەهینت کو وەلاتیێن سڤێل د دەسەلاتێ دا باشتر ژ وان دزانن، لێ ئەو نینەرێن خەلکێ نە و ئینان و برنا لەشکەری ئەرکێ وانە، نەک کەسەک ب تەنێ بریارێ لسەر وان بدەتن و دویر ژ ڤێ چەندێ بو تایبەتمەندێن و بسپورێن بوارێ لەشکەری بهاو رێزگرتنەکا باش تێتە گرتن و بریارا خوە یا دوماهیکێ ئەو دەن و بەرپرسن د چارچوڤێ دەسەلاتا خوە کار بکەن بو سەر ئێخستنا وەلاتی خوە ژ روێ لەشکەری ڤە.

دەسەلاتا زورینێ و مافێ کێمینێ

دەمێ هزر ل ڤێ بابەتی دکەم ووتارا بناڤ و دەنگ و گرنگ  یا ناڤدارێ وەلاتێن ئێکگرتێێن ئەمریکا مارتین لوسەرکینگ یا کو ل تەباخا ١٩٦٣پێشکێش کری، ئینیتە بیرا من کو دبێژت: من خەونەک یا هەی کو هەر چار زاروکێن من ێن بچووک ل ناڤ گەلەکێ دا بژین، و  دەما تێنە دادگەه کرنێ ژبەر رەفتارا وان یا کەسایەتی بیت نەک ژبەر پوستێ لەشێ وان.
هەر دەمێ مروڤ باس ل جیوازیا پوستی ل وەلاتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا ل وی سەردەمی بکەتن یان د بەرپەرەکێ دا بخوینیتن وژدانا مروڤاتیێ پێ دئێتە هەژاندن و ل وی سەردەمی جیوازیا پوستی هەبویە و ئەوێن پوستێ وان رەش ژ هەر مافەکێ بێ بەهر بوون تا کو  سالا ١٨٦٣بریار لسەر هاتە دان لێ نە ب شێوەکێ ئێکجاری.
لوسەرکینگ پشتی بورینا ١٠٠ سالان لسەر بریارا مافێ دەنگدانێ بو پوست رەشا، د ووتارا خوە دا ب شێوەکێ راستەوەخوە بابەتی دئازرینت و ئاراستە دکەتن کو مافێ وانا ب دورستی نەدایێ و ژێ  هاتیە ستاندن.
ئەما دەرەنجامدا ل ۲٠٠۹/٠۱/۲٠ خەونا لوسەرکینگ  بویە ب رویدانەکا میژوویی، ب سەرکەفتنا باراک ئوبامای د هەلبژارتنێن وەلاتێن ئێکگرتیێن ئەمریکا دا.              
حوکمێ زورینە و پاراستنا مافێ کێمینە شەنگستێ حکومەتداریێ د سیستەمێ دیموکراتی دا و ئەڤ بریارەکە بو حەز و خواستێن گەلی دزڤریتەڤە، ئەگەر دیموکراتیەت مەرەم ژێ حوکمێ پرانیێ بیت، سەرەدەری کرنا وان دگەل کێمینەی د مینیت ئێک ژ ئاریشێن هەرە مەزن.
دەمێ باس ل کێمینە تێتە کرن هەموو لایەنا بخوڤە دگرتن، کێمینەێن سیاسی، نەتەوەیی و ئایینی و نژادی...هتد.
هندەک کەس دەسەلاتا زورینێ و هەبوونا دیموکراتیەتێ وەک دوو هزرێن ژێک جودا دبینن، ب دیتنا وان د هەر وەلاتەکێ هەبوونا پرانیێ، سەپاندن سەر دەسەلاتێ دورست دبیتن بوو ماوەکێ نە دیار کری. و سەپاندنا زورینی لسەر دەسەلاتی ئاکامێن خراب هەنە لسەر رێرەوی دیموکراتیەتێ، و راستیا هزر کرنا وان ژی دورستە. ئەگەر ماددەکێ دستوری نەبیتن کو پشتەڤانیا کێمینەیا بکەتن بێ گومان مافێ وانا لبەر چاڤ ناهێتە گرتن.
یاسا سروشتی یان خوەدای داکوکیێ  دکەتن کو هەر تاکەک دەما کو تێتە سەر دونیاێ پێدڤییە هەمی ماف بو بهێنە پشت راست کرن، ماڤێ ژیانەکا ب حورمەت. ستاندنا مافێ هەر تاکەکێ ژ ئەگەرێ کێمینە بونا وی دناڤ جڤاکی دا چ ژ رویێ سیاسی ڤە یان جڤاکی یان فیزیکی دێ بیتە ئەگەرێ  هەبوونا گەف و گورێ لسەر مافێ خەلکەکی تر، لەورا یاساین دەستکرد پێدڤیە د ماددێن خوەدا داکوکیێ لسەر ڤێ چەندێ بکەن و بپارێزن.
دابین کرنا زەمینەکا خوەش بو کێمینەیا بو راپەراندنا داب و نەریت، زمانێ، باوەریا ئایینی و سیاسی پێنگاڤێن هەرە گرنگن بو گەشە کرن و رێز لێنان ل مافێ کێمینەیا کو د جهێ خوەدا بنەمایەکێ دیموکراتی بوونا وەلاتی یە، لێ ل گەلەک وەلاتا ئەڤ مافە ناهێتە دابین کرنا و ل هندەکا دا ژی هاتیە دابین کرن بو رازی کرنا رەئیا گشتی یاجیهانی لسەر وەلاتی خوە!   
ژ لایێ سیاسی ڤە هەر  پارتەک ژ پارتێن بەشدار د پروسێسا هەلبژارتنا دا ئەگەر نەشیا دەنگێن پێدڤی  بدەست خوەڤە بینیت بو بەشداریێ د پێک ئینانا حکومەتی ناچار دێ وەک کێمینەێن سیاسی د چارچوڤێ پەرلەمانی ژێر ناڤێ ئوپوزیسیون کار کەن، و رولێ خوە وەک چاڤدێر لسەر دەسەلاتێ و پەرلەمانی دبینیت واتە پێدڤییە هەمی بزاڤ پێناڤ بەرژوەندا بلند یا گەلی دا بهێنە ئاراستە کرن و چەوتیێن دەسەلاتێ بو خەلکێ خوە و دەسەلاتێ بدەنە دیارکرن و مفا ژ خالێن وان ێن لاواز وەربگرن ژبو هەلبژارتنێن داهاتی.
پرنسیپێن بنەرەتیێن دیموکراتیەتی بو مە دیار دکەن کو دەسەلات نوینەرێ گەلی یە و گەل خوەدی هێز و شیانە لسەر، و ژ دەسەلاتێ تێتە خواستن کو بەردەوام ملکەچ بمینن بو گەلی خوە، لەورا دەسەلاتێ پالدەمە گەلی و ژێر دەسەلاتێ پالدەمە حکومەتێ کو گەلی ب رێکا هەلبژارتنا دەسەلاتێ  هەلبژارتی واته هێزا هەمی پێکهاتێن جڤاکی پێکڤە ب پروسەکێ(هەلبژارتن) تێتە سپاردن بو چەند کەسەکا داکو بەرژوەندێن وان ژلایێ نەتەوەیێ، ئایینی، زمانی و سیاسی ...هتد بپارێزن.
دەسەلاتا زورینە و مافێ کێمینە دوو پرنسیپێن سیستەمێ دیموکراتیێ نە، لێ دەما ئەم ژی رویێ سیاسی ڤە بو نموونە ل پەرلەمان و حکومەتا دا دبنین وەک دوو تێگەهێن هەڤدژن ، بەلێ ستونەکی دوو لایەنی یە و شەنگستێ دیموکرات بوونا وەلاتی رادگەهینت، و نەبونا کێمینەیێ د پەرلەمانی دا، دگەل هەبوونا دیموکراتیەتێ ناگونجیتن پێدڤییە پارتەکا زورینەیا خوەدی دەسەلات هەبیتن و پارتەکا کێمینە هەبیت چاڤدێرێ بزاڤ و چالاکیێن پارتا زورینە بیت ل سەر هەمی ئاستان دا و چەوتیێن وانا ب شێوەکێ ئاشکرا دیار و باس بکەتن و بێخیتە بەر رەخنێ.
دەسەلاتا زورینە ژی رێکەکە ژ بو رێکخستنا کارێ وەلاتی و وەرگرتنا بریاران، تایبەت د بابەتێن گشتی دا نەک رێکەکە بو ژناڤ برنا کێمینێ، و بو چ زورینا نینە کو وەرگرتنا دەسەلاتێ وەکو رێکەک بگرتە بەر بوخوە سەپاندنێ و ژ ناڤ برنا هەمی کێمینەیان یان ژێ وەرگرتنا ئازادیێن وان ێن بنەرەتی.
زورینە پێدڤییە باوەریێ بو هەمی کێمینەیان دورست بکەتن کو زورینە یان دەسەلاتا وان دێ پارێزڤانەک بیت بو ماف، ناسنامە و داب و نەریتێن وان، و ئەگەر ئەڤ باوەرییە ل دەف وان پەیدا بوو دشێن پێکڤە هاریکار بن د سەر ئێخستنا پروسێسا  دیموکراتیەتێ دا ب رێکا جێ بە جێ  کرنا هزر و بیرا، باوەریێن ئایینی، زمان،داب و نەریتێن خوە و .....هتد و ئەڤە هاندەرەکە بو پێکڤە ژیانا فەرە ئایینی، نەتەوەی، نژادی، هزری، ئایدولوجی.... هتد لژێر  سیبەرا دەولەتەکێ بنکە فراوان.
کار کرن ل ژێر ئالا ئێک وەلات کارەکێ ئاسان نینە، هاوکێشەکا زەحمەتە پێدڤیە دەسەلاتا وەلاتی زور ئەکتیڤ بیتن بو چێکرنا هاوسەنگیێ دناڤبەرا هەموو پێکهاتێن وەلاتی و بو چێکرنا ڤیانا وەلاتی لدەف هەمی پێک هاتێن وەلاتی، سەرەرایی هەبونا جیوازیێن نەتەوەی، ئایینی، سیاسی، نژادی..هتد.
ئافراندنا هەستکرن ب هاوەلاتی بوونێ لدەف تاکێن ئێک وەلات ئەرکەکە بو دەسەلاتێ دزڤریتە ڤە، ژبەر کو نەک تەنێ کێمینە، جاران زورینە ژی(بو نموونە شییعەێن عێراقێ چاخێ دەسەلاتا سەدام حوسێنی) هەست ب هاوولاتی بوونێ نەدکر دەما کو دیتن دەسەلات ددەستێ  کێمینەکێ(عەرەبێن سونە) دایە و چ کەسەکێ ماف نینە خوە بەربژێر بکەتن بو پوستەکێ حکومەتێ، هەبوونا جیوازی یا کەسی و نەژادی......هتد بەردەم یاسایێ و گەلەک خالێن دیتر هوکارن کو هەستێ هاوەلاتی بوونێ ل لدەف تاکی  ( چ کێمینە بیت یان زورینە) کێم دکەتن لەورا هەبونا ڤان هوکارا ل ناڤ جڤاکی دا رێک خوشکەرن بو تێکدانا بارەدوخێ وەلاتی، ژبەر وێ چەندێ کو تاک خوە کەسەکی غەریب دزانت ل وەلاتێ خوە دا و هەست ب هەبوونا پەیوەندیێ دناڤبەرا خوە و خاک و وەلاتێ دا ناکەت و نابیتە فاکتەرەک ئەکتیف بو وەرار و پێش ئێخستنا وەلاتی.
بو نموونە گەلەگ جاران د بینین ل روژنامەکێ دا باس هەتیە کرن کو کەسەکێ ل وەلاتێ ئەوروپا رەگەز ناما خوە یا گوهورتی ژ عێراقی بو وەلاتەکێ ئەوروپێ! و دکەڤیتە بەر پێلێن گازندێن خەلکێ، لێ ئەگەر وەلاتێ خوە دا مروڤ بویە هاولاتی ژمارە دوو و سێ هندەک جاران ژی  ژمارە چار و ل وەلاتەکێ ئەوروپی چ جیوازی وی تاکەکێ لگەل وی خەلکێ ئەو دناڤدا دژ نەبینت بێ گومان پێدڤی دزانت رەگەزناما خوە بگوهوریت ژبەر کو ئەو ڤالاتیا ئەو ل دەڤ خوە دبینت ئەو وەلات کو هاوەلاتی بوون دایێ پر دکەتن.
بابەتێن ژ ڤی جوری ژێ  حکومەت پێ بەرپرسە! چارەسەریا وێ ب دەستێ وێ یە! بو چیکرنا هەستێ هاوەلاتی بوونێ ل دەف هاوەلاتیان، ئەڤ هەستە پالدەرەکە کو تاک یان کێمینە خوە ببینیتن پارچەک ژ وەلاتی و نەبوونا وی ڤالاتیەکێ لدەڤ پەیدا دکەتن. هەر کەسەک دێ شێتن ب هزر کرن ل ئاستێ ڤیانا خوە بو وەلاتێ خوە ئاستێ کێمتر خەمی یان خەمخوریا دەسەلاتا خوە بزانیتن کا چەند بزاڤ بو وانا کرینە دا کو هەستا نەتەوەیێ و هاوەلاتی بونێ ل دەڤ پێکهاتێن جڤاکی بهێز بێخیتن.
بو وەلاتەکێ وەکی عێراقێ کو خوەدی کێمینەێن نەتەوەیە و ئولی و سیاسی یە پەیدا کرن یان ژی چێکرنا گەش و هەوایەکێ ئارام بو پێکڤە ژیانا هەمی پێکهاتێن وێ کارەکێ گەلەک دژوارە چونکە وەرگرتنا(قەبوول کرنا) کێمینەین نەتەوەی، ئایینی، رەوشەنبیری...هتد د دیتنا زورینێ دا تشتەکێ غەریب، کێماسی و سرنج راکێشە و مەزنترین رکابەری نە کو عێراق توش بوی ئەڤە ژی بو حکومەتێن بەرێ دزڤریتن کو کێمینە بووینە ل دەسەلاتی و بەردەوام زورینەێن ئایینی و کێمنە نەتەوەی ژناڤ برینە و ئەو ژیک ئەڤرو خوە ب هاوەلاتیێن عێراقی ناس ناکەن، بو نموونە کورد ل هەرچار پارچێن کوردستانێ، ل هەر جهەکێ بژیتن نابێژت ئەز عێراقی، تورکی، ئیرانی یان سوری مە ژبەر کو ئەوژی هەر دەم ژلایێ وەلاتێن داگیرکەرێن کوردستانێ زولم و ستەم دیتینە.
ئەڤرو ژی هەستا هاوەلاتی بوونێ سەر ب عێراق، ایران، تورکیا و سوریا  ل دەڤ گەلێ کورد ب ئێکجاری نەمایە ودوبارە  شین نابیتن ئەو ژی سەدەما پێکولێن  ڤان وەلاتا بو ژناڤبرنا نفشێ کوردا. ئەما دشێن ب هزاران کوردا ل سەرانسەری ئەوروپا و ئەمریکا ببینین وەکی دبێژیت ئەز  فرەنسی،  فنلەندی، سویدی، نەرویجی یان ئەمریکی مە گەلەک ب گوتنا وی سەربلندە. 

دیموکراتیەت چی یە؟

" حکومەت ژ گەلی یە و گەل حکومەتێ هەل دبژێریتن، ژ پێناڤ گەلی".
بێ گومان چاخێ کەسەکێ بڤێت باس لسەر دیموکراتیەتێ بکەتن پێدڤی یە بیر ل کەسایەتیا ابراهام لینکولن و ووتارا وی یا گیتسبورگ یا سالا ١٨٦٣ ل دەمێ شەرێ ناڤخویی بکەتن، ژبەر وێ چەندێ کو باس ل حکومەتێ دکەتن کو ژ گەل پێک دهێتن و مەرەما پێک هاتنا وێ ژی هەر بو پاراستن و برێڤەبرنا گەلی یە.
پەیڤا دیموکراتیەت پەیڤەکا پێکهاتی یا یونانی یە و ژ دوو پەیڤێن راماندار پێک هاتیە، (دیموس) و(کراتیا) ب رامانا دەسەلاتداریا گەل، حوکومداریا گەلی.
ئەڤ زاراڤە ب دوو شێوازێن دیتر ژی هاتیە نیاسین شێوازێن بەرتەنگ مەرەم ژێ دەولەت هەروەسا نەتەوە و جڤاکەکی ئازاد رامانا وێ یا بەرفرە و گشتیی یە.
دیموکراتیەت کومەلەک پرنسیب و رێکا نە، کو بەرەڤانیێ ژ ئازادیێن مروڤی دکەتن، یان ب رامانەکا دیتر دەزگایێ ئازادیێ یە.
هەر تاکەکی تێگەهشتی و د ئاستدا چاخێ هزر ل دیموکراتیەتێ دکەتن، بیر ل باژێرێ قەنجا دکەتن، ژیانەکا ئاسودە د ئاستەکی بلند و خوەش، ملکەچ بوون ب یاسایێ بێ جوداهی، هەبوونا خزمەتگوزاریا ل ئاستەکی باش ل گور داهاتیێ جڤاکی، ئازادیا بیر و را و پێک ئینانا پارتێن کو هەلگرێن ئایدولوژیێن جودا جودا پێناڤ خزمەتا گەلی………….هتد.
هەمی ماڤێن مروڤایەتیێ کو ژ مافێن سەرەکیێن هەر تاکەکێ نە، د حکومەتەکا دیموکراتی دا تێنە بەر چاڤ کرن، هاووەلاتی خوە خوەدی وی بهای دبینیت کو مروڤەک ئازاد ب هەموو رامانێن ئازادیێ بو خوە دخوازیت. لەورا ژ گەلی یە داکو گەل ژی بەشداری پروسێسا سیاسی ببیتن.
راستیا ڤی سیستەمی ددەمەکێ دا دکەڤیتە وارێ ریالیزمی دا، هەر دەمێ مروڤ خەباتێ دکەتن بو دەست ڤە ئینانا ڤی پەرێ ئازادیێ، بو خەلکەکێ دیتر ژی وەک ڤێ ئازادیێ خوازیار بیت، ئەگەر تاکی ئازادی بو خوە ب تەنێ خواست رێرەوێ وێ بو ئاسویەکێ دیار کری هاتە ئاراستە کرن.
برێڤەبرنا دیموکراتیەتێ وەک گوتنا پەیڤا وێ ب ساناهی نینە، چونکە سیستەمەکێ زورێ هەستیار و ب زەحمەتە ژبەر وێ چەندێ کو گەل بریار دەرن دڤێ حوکومەتێ دا و چێبوونا هەڤسەنگیێ دناڤبەرا دەسەلاتێ و گەلی  پێدڤی واستانەکا دژوارە ، دشێن بێژین کو ژ هەمی جورێن دەسەلاتداریا ب زەحمەترە بو جێ بەجێ کرنێ، چونکە پەیرەو کرنا بنەمایێن وێ ئەو لەزاتی و هێز و شییان نینە یا کو دەسەلاتا دیکتاتوری هەی دناڤ وەلاتەکێ یان قەوارەکێ دیار کری دا، و ئەگەر ژی بو رێز گرتن ل ئیرادا گەلی دزڤریتەڤە.
بەلێ ئەگەر شەنگستێ وێ ب شێوەکێ راست و دورست هاتە دانان باشترن و ب ساناهی ترین سیستەمێ دەسەلاتداریێ یە، ئەڤجا ژ وان کەسێن دخوازن لسەر ڤی رێبازێ ب مەشن و بو ووەلاتێ خوە دیموکراتیەتێ بکەنە سیستەمێ خوە برێڤە برنێ،تێتە خواستن بەری هەر پێنگاڤەکێ باوەری ب هەموو پرنسیپێن دیموکراتێ هەبیت ژ بەر کو ئەگەر مروڤی باوەری پێ نەبیت سەرکەفتی نابیت د پراکتیک کرنا وێ دا.
 ئەڤا ئەم دبینین ل گەلەک ووەلاتا ژلایی تیووری ڤە دیموکراتیەتە لێ ژلایێ پراکتیک ڤە دیکتاتوریەتا تام دای ب دیموکراتیەتی یە.
تەنێ هەبوونا دام و دەزگەهێن ب ناڤێ دیموکراتیەتێ وەک رێکخراوێن مافێن مەدەنی و پاراستنا مافێ مروڤ و ماڤێ ئافرەتا....هتد ل ناڤ جڤاکەکێ دا دیموکراتی بوونا جڤاکی راناگەهینیت، ژبەر وێ چەندێ کو پێدڤیە هەموو پێکهات پێخەمەت وەرار و پێش ئێخستنا دیموکراتیەتێ بن نەک تەنێ خاپاندنا گەلێ خوە و جڤاکێ نیڤ دەولەتی ب شێوەکی بەروەخت بیت هەر وەکی ئەم دزانین ئەف جور کریارە کەڤن بوینە و گەلەک ڤەناکێشن.
چێکرنا جڤاکەکێ دیموکراتی پێدڤی ب کار کرنا شەڤ و روژان هەیە و هەمی هێز و شیان بهێنە بکار ئانین پێناڤ پێشخستنا وێ. ژبەر تێرو تەسەل بوونا وێ ژ رکابەری و بەرهنگار بوونا لسەر هەمی ئاستان، کەسانێن چەوت و خوار کو ڤایروسێ گەندەلیێ دناڤ ناخێ وی دا دژیتن بەردەوام رێگرێن دیموکراتیەتێ نە و ل گورەی دەسەلاتا خوە جار جاران فشارێ ل بزاڤێن پێش ئێخستنا دیموکراتیێ دکەتن، چونکە دیموکراتیەتا راستەقینە هەمی لایەنین دەسەلاتێ و گەلی ل چوار چوڤێ بو هاتیە دەست نیشانکرنا رادوەستینیت و ل هەر دەمەکێ دەسەلات یان گەل دەربازی قەبارێ بو هاتیە دەستنیشانکرن بوو ب توندی بەرسنگ لێ تێتە گرتن،  بو ڤێ چەندێ ژی سەروەریا یاسای بەرسڤ دەری هەر هەلویستەکێ ژ ڤی جوری یە.
ل وەلاتێن جیهانێ جیوازیێن بچووک هەنە ژ وەلاتە بو وەلاتەکی دیتر د ئاستێ پێگیریکرن ب  پرنسیپێن دیموکراتیەتێ دا، واتە هەر وەلاتەکێ  رێژەیەک هەیە و سالانە ژلایێ سازیێن چاڤدێریکرنێ  ئاستێ هەمی وەلاتان ژ رویێ دیموکراتی ڤە هەلسەنگینن ئەڤ سازیە  سەر ب نەتەوەیێن ئێکگرتیڤە یە.
 ژ پیڤەرێن هەرە سەرەکی  بو هەلسەنگاندنا دیموکراتیەتێ مافێ مروڤی یە، و ب ئاگەهدار بوون لسەر هەر پێشیلکاریەکێ ل گوشە و کنارێن جیهانێ راپورتێن خوە پێشکێش دکەن. ب رێکا ڤان راپورتافشارەکا وورەیی کەڤیتە سەر  وان وەلاتا کو موهر لسەر پەیماننەمێن نیڤدەولەتی ێن گرێ دای ب ماڤێ مروڤی کرین تێتە کرن و سیاسەتا وانا تێخنە بەر رەخنێ هەروەسا روسوا و شەرمزار دکەن. 
تێگەهێ دیموکراتیەیێ ل وەلاتێن جیهانا سیێ بەرو ڤاژی جیهانێ هەمێ یە، ب  راستی ئەو خوە ئاگەهدارن لسەر دیموکراسیەتا راستەقینە و پرنسیب و تێگەهێ وێ لێ نەڤێن خوە تێبگەهینن.
ژبەر کو شێوازێ خوە سەپاندنێ کو کەلتورەکی خرابە و زالە ل دەڤ وان حەز ناکەن دەسەلاتێ بەردەن، یان دەست ژ سەروەت و سامانێن ووەلاتی بکێشن، باشترین نموونە ئەڤ قەیرانێن سیاسی کو ل روژهەلاتا ناڤین و باکورێ ئەفریقیا دورست بووین. گەل ب شێوەکێ ئاشکرا نەڤیانا خوە بو وان دیار دکەتن لێ دەسەلاتدار خوە تێ ناگەهینن.
باس هاتە کرن ئاستێ وەرارا دیموکراتیەتێ ل گەلەک وەلاتا ژلایێ تیووری پێشدا چوونەکا ئێکجار مەزن بخوەڤە دیتییە، و ژلایێ پراکتیکی ڤە چ پێشدا چوون نەبوویە، هەمی دەزگەهێن کومەلگەهەک دیموکراتی دناڤدا تێتە دیتن لێ کەسانێن د ڤان دەزگەها دا کار دکەن نەشیاینە د پیادەکرنا پرنسیبێن دیموکراتی دا خوە ژ لایەنگرییا پارتێن سیاسێن دویر بکەن، و بەردەوام سیاسەتا وان بو لایەنەک پارتایەتی تێتە ئاراستە کرن، و ئەو چاخێ باس ل کومەلگەهێ شارستانی مەدەنی تێتە کرن تەنێ گوتنە! واتە ئەوێن ڤان دەزگەها دا کار دکەن هیچ باوەری ب کارێ خوە نینە و ئارمانجا وان پێشدا برنا دیموکراتی نینە ب تەنێ وەک ژێدەرەک ماددی بو ژیانێ ل کارێ خوە دنێرن.
ل گەلەک وەلاتان کو ئەم ب پاشکەفتی دزانین دەزگاێ چاڤدێری کرن لسەر مافێ ئافرەتان هەر چەند هەیڤان هەفتیەکێ کونفرانسەکێ دورست دکەن و ب سەدان میهڤانێن بیانی داخاز دکەن و کونفرانس ب ژمارەکا بریاران ب دوماهیک دهێت، ئەڤە تەنها سیناریوەکە و ژلایێ پراکتیکی هیچ نینە ژبەر وێ ئیکێ کو مەرەم ژێ چارەسەرکرنا ئاریشەکێ نینە تەنها مژیلکرنەکە بەلگێن مە ژێ بو تەئکید کرنا وێ سەکەلایێ دادگەهانە! کو رێژا قوتان، کوشتن و سوتنێ.
منبەرێ ئازاد بو ئازادیا دەربرینێ هەر گوتنەکا مروڤ بێژت دورستە، تەنیا دژی دەسەلاتێ نەبن و کو دزی( سەروەت و سامانیت وەلاتی)و چەوتیا ئاشکرا بکەی. ئەڤە تەنها دوو نموونە ژ گەلەکانە.
لێبوورین و هەڤکاری بو گەهشتن ب باشترین چارەسەری بو نەهێلانا گیرو گرفتێن هاولاتیان بهایەکێ گرنگ هەیە و گەهشتن ب چارەسەریێن ناوەندی شەنگستێ دیموکراتی خوازیێ یە.
مهاتما گاندی دبێژت: لێ نەبورین د راستیا خوەدا، شێوەکە ژ شێوازێن توند و تیژیێ د رێکا چێکرنا گیانێ لێبورینێ دناڤبەرا پێکهاتێن جڤاکێ.
ئێک ژ گرنگترین ئەرک و کارێن دەسەلاتداریا دیموکراتی پاراستنامافێن بنەرەتیێن مروڤی یە ئەوژی ٣٠ ماددەنە کو ل راگەهاندنا مافێ مروڤی یا سالا ١٩٤٨ هاتینە دیار کرن. و هەر تاکەک دشێتن ب خواندنا وێ  ئاستێ هەبوونا مافێ مروڤی ل وەلاتێ خوە دیار کەتن بێ کو هاریکاریێ ژ کەسەکێ وەربگریت. گەلەک باس ل هەلبژارتنا دکەن کو پیڤەرێ هەرە گرنگێ دیموکراتی بوونێ یە لێ ئەڤ گوتنە دورست نینە، ئەگەر ئەم ل وەلاتێن جیهانا سیێ بنێرین.